Op donderdag 8 februari is hij in Parijs gecremeerd.
Een sobere plechtigheid, een paar toespraken.
Iannis Xenakis hield niet van onnodige poespas.
Zijn vrouw kan erover meepraten. In 1953 moest ze
met hem trouwen, omdat haar werkgever dreigde haar
te ontslaan als ze 'onwettig' bleef samenwonen met
hem. Op 3 december gingen ze naar het gemeente
huis. Binnen een vloek en een zucht was het huwelijk
voltrokken en ging het echtpaar uit lunchen. Het eten
was nog maar nauwelijks naar binnen gewerkt of
Xenakis zei tegen zijn vrouw: 'Goed, het heeft geen
zin om ook de middag te verspillen, ik ga maar weer
eens aan het werk.' En weg was hij.
Xenakis móest altijd weer aan het werk. Verbruik
mijn tijd niet, ik heb wel iets beters te doen, dat straalde
hij altijd uit - overigens buitengewoon vriendelijk -, ook
naar iedereen die hem kwam interviewen. Een praatje
over het weer, even informeren of de reis van Middelburg
naar Parijs goed was verlopen, een kop thee of koffie
aanbieden? Het kwam niet in zijn hoofd op. Ga zitten
en vraag watje te vragen hebt. De meeste antwoorden
waren niet langer dan één zin, waarna telkens dezelfde
vier woorden volgden: En dat is het.
Iannis Xenakis, 1995. Foto: Camilla van Zuylen.
naar Frankrijk en vestigt zich in 1947 in Parijs. Hij
werkt er gedurende 12 jaar met Le Corbusier in de
architectuur en neemt deel aan het ontwerpen en uit
voeren van verschillende projecten en huizen. Later
ontwerpt hij het Philips Paviljoen voor de Wereldten
toonstelling in Brussel (1958) en nog later de 3-D licht
en geluidscompositie Polytype in het Franse paviljoen
op de Expo '67 in Montreal.
Verkeerde tijd
Aanvankelijk zag het er helemaal niet naar uit dat hij
componist zou worden. Hij werd op 29 mei 1922
geboren in Braïla (Roemenië), ging vanaf zijn tiende
naar school in Griekenland en studeerde aan de
Technische Hogeschool in Athene. Hij had grote
belangstelling voor de Griekse volksmuziek en de
bouwkunst van de klassieke oudheid.
'Ik was ongelukkig omdat ik leefde in een eeuw
waarin ik niet paste', zei hij ooit in een interview. 'Ik
had het idee dat ik in een verkeerde tijd was geboren.
Ik kon het moderne leven niet verdragen, dat was te
lelijk, te oninteressant. Ik wilde eraan ontsnappen en
mijn eigen universum creëren.'
De Tweede Wereldoorlog doorkruist zijn plannen.
Hij sluit zich aan bij het (communistisch) verzet tegen
de Duitse en Italiaanse bezetters. Na de bevrijding in
1944 vecht hij tegen de Engelsen die het populaire
communisme in Griekenland de kop willen indruk
ken. Bij een Engels bombardement op Athene raakt
hij zwaar gewond. De linkerhelft van zijn gezicht
wordt verminkt en hij verliest het zich in één oog.
Het rechtse bewind - door de Engelsen in het zadel
geholpen - veroordeelt hem ter dood. Xenakis vlucht
Muziek als gebouwen
In Parijs begint hij ook zijn eerste composities te
schrijven. Omdat hij ook nog als architect werkt trek
ken critici parallellen tussen zijn twee bezigheden.
'Zijn composities zijn geconstrueerd als gebouwen',
zeggen ze. Het zal hem zijn hele verdere leven blijven
achtervolgen.
Inderdaad componeerde Xenakis aan de hand van
wiskundige modellen en inderdaad gebruikte hij - als
één van de eersten - computers in zijn composities; hij
deed dit evenwel geheel op eigen wijze. En volslagen
anders dat zijn tijdgenoten: niet rekenkundig en star,
maar soepel en volstrekt natuurlijk. Terwijl Stockhausen
en Boulez bijvoorbeeld probeerden een moderne versie
van de klassieke compositiedoctrine te creëren, toonde
Xenakis aan dat de muzikale problemen die aan de orde
waren, er heel anders uitzagen en dat de bestaande doc
trine kinderlijk en naïef was. Hij werd erom geminacht,
maar bleef stug werken aan zijn manier om de moder
ne muziek verder te ontwikkelen.
Hij was de uitvinder van de stochastische muziek
(gebaseerd op de waarschijnlijkheidstheorie), de sym
bolische muziek (gebaseerd op gezette theorie) en
andere muzikale systemen gebaseerd op verschillende
26 Zeeuws Tijdschrift 2001/1
