Zeeland en het water:
een gecompliceerde verhouding
Zeeland en de Zeeuwen onderhouden een gecompliceerde
relatie met het water. Zelfs het provinciewapen en de
Zeeuwse wapenspreuk dragen daaraan bij. Anders dan
velen nog altijd denken, verwijzen die namelijk niet naar
Zeelands erfvijand nummer 1, maar naar de tachtigjarige
strijd met Spanje. Eigenlijk is ook de aanduiding
'erfvijand' een verkeerde, want Zeeland vocht altijd op
twee fronten: behalve tegen het buiten-, ook tegen het
binnenwater. De strijd tegen de zee spreekt nog altijd
tot de verbeelding, vanwege de ontelbare verliezen aan
mensenlevens en land en vanwege de inzet van veel men
sen en middelen. Dit gevecht leverde aansprekende wer
ken op als de Westkappelse Zeedijk, de caissons zoals die
bij Ouwerkerk en de Stormvloedkering Oosterschelde;
en het is actueler dan ooit tevoren. De strijd met het
overtollige regenwater viel daarbij in het niet en raakte
in de vergetelheid. Op dit front was 'slechts' sprake van
overlast en van schade aan vooral landbouw, en van
watergangen, sluizen, molens en gemalen als betrekkelijk
eenvoudige strijdmiddelen. Vergeten is zelfs dat het
ontstaan van het instituut waterschap - waarvan Zeeland
er vele telde en per 1 januari nog maar eentje bezit - is
terug te voeren op de overlast van het binnenwater en niet
op de dreiging vanuit zee. Klimaatveranderingen hebben
er toe geleid dat ook de binnenwaterproblematiek sinds
kort weer hoog op de agenda prijkt.
De relatie met zowel buiten- als binnenwater was niet
de enige die in het verleden voor spanningen zorgde.
Watersnood kon snel verkeren in waternood. Op de
Zeeuwse eilanden, met van nature brakke tot zoute
omstandigheden, waren mens en dier en gewas
aangewezen op een altijd maar zeer beperkte voorraad
zoet water. Behalve zout, kon het water ook anderszins
vervuild en daardoor niet of maar beperkt bruikbaar zijn.
Vooral rond de Zeeuwse steden zorgden dergelijke
milieuproblemen vanaf de achttiende eeuw voor overlast.
Het uiterst wankele evenwicht tussen zout en zoet, tussen
overlast en overvloed, kon ernstig worden verstoord.
In vrijwel alle Zeeuwse klei-op-veenpolders werd vanaf
de middeleeuwen het maaiveld willens en wetens verlaagd
en zo de wateroverlast vergroot door sel- en moernering,
de desastreuze winning van zout en brandstof uit het
zoute veen. Wanneer vervolgens in sommige van deze
uitgedolven polders het zeewater met opzet werd
binnengelaten, konden ze definitief van de kaart
verdwijnen. Dergelijke militaire inundaties zijn vooral in
Zeeuws-Vlaanderen al vanaf de veertiende eeuw heel wat
polders noodlottig geweest. Nog in de laatste wereldoor
log grepen niet alleen de geallieerden maar ook de
Duitsers naar dit rigoureuze middel. Voor een extra
complicatie van de subtiele waterbalans zorgden de
getijmolens, waarvan er in Zeeland tenminste twintig
hebben bestaan.
Zeker in de Zeeuwse steden was er regelmatig wrijving
tussen de ene, primaire functie van de molen: het malen,
en de andere, meer afgeleide functie: het spuien of
schuren van de altijd weer verzandende haven. Malen en
spuien gingen niet samen. Soms werd in de spuiboezem
(het molenwater) zoveel - zout! - water binnengehaald dat
het de polder inliep en daar voor langere tijd schade aan
de landbouw berokkende.
Wie de Zeeuwse geschiedenis doorloopt en Zeeland
vandaag doorkruist, zal bemerken dat 'de' strijd met
'het' water met zeer verschillende middelen is gestreden.
Elk eiland, elk waterschap formuleerde een eigen
antwoord, dat alles te maken had met de plaatselijke
omstandigheden. Het leverde elementen op die op het
eerste gezicht soms weinig met elkaar te maken lijken
te hebben, maar die in de context van hun omgeving,
het landschap, tot spreken komen. Vooral zo, vooral
daar valt de betekenis van een gedempte spuikom,
een muraltmuurtje, een rafelrand met nollen en bouten,
en een onopvallende gedenksteen te begrijpen. Er valt
meer dan genoeg te ontdekken en te onderzoeken, in
musea en in archieven en vooral dus ook in onze
alledaagse woonomgeving. De komende landelijke Week
van de Geschiedenis, van 16 t/m 24 oktober, nodigt
daartoe uit met het thema: 'Land en Water'. Zeeuwser
kan het niet. Een thema met verleden én met toekomst.
Restant
van getijmolen
in Sas van Gent.
Betonnen
dri n kwatervoorziening
voor het vee op Walcheren.
Zeeuws Erfgoed 19 september 2010/03 CULTUURHISTORIE
