weesen, liever ghesont dan zieck te wesen (1 Cor. 7:21), maer het wert alleen
gheseyt in dese sin dat dan de Godtsalicheyt sick oock hierin bethoont, dat
men oock in desen den wille Gods sich wel bevallen late'.
Preventieve maatregelen ter voorkoming van de pest noemt Teellinck niet, al
thans niet in medisch-hygiënische zin. Het beste middel om gevrijwaard te blij
ven van de pest was naar de mening van Teellinck het dienen van God in iemands
gezonde dagen3". Deze opvatting lijkt op gespannen voet te staan met de bijbel
se notie dat de gelovige aan veel 'tegenheden' onderworpen is, zodat ziekte zelfs
tot kenmerk dreigde te worden van het ware geloof; een conclusie waartegen de
piëtistische predikanten zich telkens weer hebben verzet57.
Voorzienigheidsgeloof sloot het tegengaan van een ziekte met allerlei hulpmid
delen niet uit. In Zions Basuyne wordt het gebruik van de 'uyterlicke middelen'
juist aanbevolen als een zich verlaten op God, 'want dit is oock een deel van
Godts raedt, welcke wij volgen moeten Voor de patiënt was het echter zaak
om achter de middelen Gods voorzienig bestel in het oog te houden. Alle midde
len, 'die God de Heere ghemeynlicken ghelieft te ghebruycken om zijn seghen
ons toe te brengen', waren volgens Teellinck 'maar als voor-hangselen ofte gor
dijnen, daer achter ofte daer onder de Heere God sich verberght, dat sijne werc-
kinghe ende vingher slechts can ghesien werden door d'ooghe des gheloofs'59.
Wanneer een mens geen gebruik maakte van "de luchtighe ooghe sijns verstants'
om boven het zienlijke 'Gods eyghen vinger daer in aen te mercken ende daer
uyt te leeren de waerheyt, de ghetrouwicheyt Gods', dan is die mens niet veel
meer dan 'een vee ofte onvernuftige beeste
Zonde en ziekte, genade en genezing
Het geloof in de voorzienigheid vormt zowel bij Teellinck als bij Udemans een
onlosmakelijk geheel met de leer der zondeval: de 'oude mens', de 'wanschapen
Adam' die uitverkoren is wordt tot een 'nieuwe mens'een 'herschapen en recht
schapen' Adam. Als beelddrager van God is de mens 'het edelste schepsel, dat
de Sonne beschijnt', maar als gevallen mens 'soo wert het evenwel bevonden
datter oock geen ellendiger wicht, ergens uyt en comt, dan de mensche en is. Hoe
menige zijn ooc de sieckten, pijnen, qualen, ende ongenoechten, die 's men
schen lichaem onderworpen is?'61 Ziekte staat op rekening van de oude mens;
voor de hèrschapen Adam is ziekte een rest van de oude mens. 'De wijle d'oude
mensche, in elck menschen kint te vinden is, hoe jongh hij oock is; soo gaet het
daer oock alsoo onder de menschen kinderen: dese wert rasende dol, ofte kints,
gene crijght eene helle in zijn consciëntie, de derde comen onverdraghelicke pij
nen ende smerten over in zijn ooren, tanden, lendenen, handen, voeten off eeni-
ghe andere leden; 't welck geensins soude gheschieden connen, soo Gods vloeck
over de selve crachten ende leden niet en ware'62. Udemans legt het verband tus
sen zonde en ziekte het meeste direct bij de syfilis. Hoereerders immers, 'wor
den oock gemeynelick jammerlick gestraft in hare lichamen als sij het lijf vol
pocken ende leemten krijgen, soo datse levende beginnen te verrotten ende te
stincken, walgelijcker als doode krenghen, die buyten het geselschap der men
schen verstooten worden'63. Eenzelfde verband ziet Udemans tussen het over
matig gebruik van brandewijn en het verschijnsel 'dat sommige die vele Brande-
wijns ghesopen hadden, de natuerlijcke warmte hadden uytgebluscht, haren le-
72