wacht' heeft gekend, althans volgens een in 1947 gepubliceerde overlevering...
Als jong predikant stond hij van 1644 tot 1650 in het Hollandse dorp Zoeter-
meer. Hier was de rooms-katholieke volkscultuur nog springlevend en toonden
de gereformeerden zich weinig vroom. Van Lodenstein zag het als zijn laak via
indringende prediking en strenge tuchtoefening hel gemeenteleven in calvinis
tische geest te kerstenen. Aan deze turbulente periode herinneren diverse anekdo
tes. die tot in deze eeuw in Zoetermeer voortleefden. Eén daarvan vertelt dat
twee mannen van plan waren dc omstreden predikant buiten het dorp aan te val
len. Ze deinsden echter terug toen zij opeens niet één. maar drie mannen zagen49.
Niet alleen de gelijkenis met hel Zeeuwse engelenverhaal. maar vooral de ver
wantschap tussen Van Lodenstein en Smijtegelt is evident. Beiden behoren tol de
coryfeeën van het Nederlandse piëtisme. Hun biografieën en stichtelijke ge
schriften worden in bevindelijk gereformeerde kringen nog altijd gelezen. Nel als
Smijtegelt voerde zijn zeventiende-eeuwse voorganger een celibataire, mystieke,
zelfs katholiek georiënteerde levensstijl. Hij was ook een charismatisch prediker,
een man die bovendien de confrontatie met de overheid niet schuwde, hoewel hij
zelf uit het regentenmilieu stamde. Van Lodensteins reputatie als 'protestantse
heilige' dateert overigens hoofdzakelijk uit de lange periode dat hij predikant
was in de stad Utrecht, een centrum van de beweging der Nadere Reformatie.
Het is dus merkwaardig dat zijn persoonlijkheid al in de vroegste fase van zijn
loopbaan aan legendevorming onderhevig zou zijn geweest5".
Het is hier niet de plaats om verder op de vraag naar de herkomst, verspreiding
en functie van het algemene engelen wacht-verhaal in te gaan51. Elders hoop ik
uitgebreider verslag te doen van een desbetreffend onderzoek, dat zich op het
grensvlak van kerkgeschiedenis en volkskunde beweegt en een internationale be
nadering vereist52. In dit artikel ging het alleen om de lokaal-historische context
van de casus over dominee Smijtegelt. Het bleek mogelijk om vrijwel alle ele
menten van de overlevering te plaatsen in de specifieke kaders van zijn biografie
en van het kerkelijke en maatschappelijke leven van Middelburg in de vroege
achttiende eeuw. Of de lezer nu gelooft dat het verhaal echt gebeurd is of uit een
minder oudere verteltraditie stamt, het bood in elk geval een spannend inkijkje in
de religieuze cultuurgeschiedenis van Zeeland, die nog lang niet al haar gehei
men aan het geduldige papier heeft prijsgegeven.
49. De Vrijer, Ds Barnardus Sinijlegelt en zijn 'gekrookte riet 69.
50. Zie P. Jzn. Proosl, Jodocus van Lodenstein (Amsterdam 1880); J.C. Trimp. Jodocus van Loden-
steyn, predikant en dichter (Kampen 1987). In geen van beide biografieën komen de Zoetermeerse
volksverhalen voor.
51. Zie recentelijk: T. Dekker, J. van der Kooi en Th. Meder. Van Aladdin tot Zwaan kleef aan.
Lexicon van sprookjes: ontstaan, ontwikkeling, variaties (Nijmegen 1997) 127-130.
52. Zie te zijner tijd mijn bijdrage aan de congresbundel Confessional sanctity. Sanctity in North-
Western Europe during the Early Modern Periodte verschijnen bij hel Instilul fiir Europaische Ge-
schichte in Mainz. Een monografie over de engelenwacht als internationaal protestants volksverhaal,
waarin de hier behandelde Zeeuwse context geen belangrijke plaats meer zal innemen, verschijnt in
2000 bij uitgeverij De Groot Goudriaan in Kampen.
107