weer te keren, zag de individuele mens zijn kans om Diens
troon te usurperen.
2. De geboorte van het individu
Zoals de Franse mediëvist Georges Duby beschreef in zijn boek
De Drie Orden,2 vonden mensen in de Middeleeuwen hun hou
vast in de wetenschap tot een van die orden te behoren. Zij die
bidden, zij de vechten en zij die werken hielden elkaar en de
maatschappij in evenwicht. Want zo had God het gewild. De
sociale verbeelding van een inwoner van het Parijs uit 1437
was grotendeels daarop geënt. De mens, die maakte deel uit
van een collectief. Een christelijke mens, of een inwoner van
Lyon, Firenze of Middelburg, was steeds onderdeel van een ge
heel. Zijn individualiteit vond erkenning in een bijnaam, niet
zelden gebaseerd op een lichamelijk kenmerk, of zijn plaats van
herkomst. Maar bovenal vormde zijn bestaan een steen in het
gebouw dat eertijds gemeenschap werd genoemd.
Ridderlijkheid, in combinatie met een vleugje naastenliefde,
machisme en een Tien Geboden-sausje daaroverheen, begeleid
de de mensheid in de richting van de toekomst. Of een mens
zijn leven leidde als christenmens, als inwoner van Lyon,
Firenze of Middelburg, zijn eindbestemming was dezelfde. In
christelijke tijden bevond die toekomst zich in het hierna
maals. Die ultieme bestemming was er een waar perfectie heers
te en leed onbestaand was. Augustinus' Stad Gods bleef eeuw
enlang in een tweestrijd verwikkeld met de stad zoals die in de
echte wereld was. Was eerstgenoemde perfect en eeuwig, laatst
genoemde was vaak vuil, smerig en onderhevig aan verval.
Maar dat laatste diende te worden verdragen, want de eerste
was het doel.
Met het verdampen van de christelijke geloofsleer werden de
toekomst aardser aspiraties toebedeeld. Geloof werd vervangen
door meer tastbare idealen. Die idealen culmineerden niet zel
den in een domper. Slechts heel sporadisch draaiden vooropge
zette plannen helemaal uit op datgene waarvoor ze oorspron
kelijk waren geconcipieerd. Een opvoeding uit het boekje, zoals
die Rousseau's Émitë toekwam, werd nimmer gemeengoed. Een
Derde Rijk evenmin. Van de socialistische en communistische
paradijzen die het op papier zo goed doen, kwam in de praktijk
nooit veel meer terecht dan een verpauperd corruptieparadijs
hier en een gewelddadig afgedwongen gelijkheid daar. Uit zul
ke teleurstellende ervaringen kan enkel cynisme voortkomen.
Of nihilisme. Of allebei. Of een of twee of meer wereldoorlo
gen.
Toegegeven, tussen het residu van al die in de geschiedenis
blender gepropte ideeën en idealen waren hier en daar enkele
mooie dingen achtergebleven. De algemene welvaart verhoog
de, net zoals de levensstandaard. Onderwijs en gezondheids
zorg werden toegankelijker voor iedereen. Wetenschappelijke
vooruitgang maakte het leven comfortabeler voor tal van men
sen. Tegelijkertijd zorgden democratische processen ervoor dat
Jan en klein Pierke inspraak verwierven in politieke, sociale en
culturele evoluties.
John Locke's burgermaatschappij vond ingang in de politiek.4
Na niet-cijnsgerechtigde mannen werden in de loop van de
negentiende en twintigste eeuw ook vrouwen en minderheids
groepen aan de burgermaatschappij toegevoegd. Dat ongrijp
baar geheel dat 'het volk' wordt genoemd kreeg ogenschijnlijk
greep op zijn eigen koers. Het volk, dat aanvankelijk bestond
uit groepen en klassen, evolueerde onder consumptie- en ver
zorgingsbewind naar individuen die hun eigen belangen gin
gen nastreven.
Niet langer overgeleverd aan de willekeur van wispelturige
pacht- en leenheren, aartsbisschoppen en koningen, stuwde
het gewonnen gevoel van vrijheid het individu voort in de
richting van een ongewisse toekomst die hem verkocht werd
als het Eeuwig Licht. De individuele mens werd het Licht van
het Universum, de zon waaromheen alles draait. Copernicus
had dan wel de Aarde haar prominente positie als centrum van
het heelal ontnomen, haar bewoners overcompenseerden door
zichzelf als antropocentrische wachters van het unieke individu
op te werpen.
Tussen het residu dat in de geschiedenisblender bleef liggen,
viel naast verworvenheden ook een hoop puin te detecteren.
