BLOEDMOOIE
BEELDEN, GEEN
AFGEROND VERHAAL
'Al mijn films heb ik ontwikkeld
vanuit een beeld of een zin die spon
taan in me opkwam', heeft Jerzy
Skolimowski eens gezegd. Dat was
om precies te zijn in 1971, nu dus
vijftien jaar geleden, maar nog altijd
valt uit het werk van de in Engeland
woonachtige Poolse cineast af te
leiden dat het vertellen van een afge
rond verhaal niet de hoogste prioriteit
geniet. De ironie wil dat een
film waarin Skolimowski bij
uitzondering wèl van start is gegaan
op basis van een hecht scenario,
Moonlighting met meer publieke
belangstelling en jubelende recensies
is gehonoreerd dan de meeste van zijn
andere werkstukken. Na voltooiing
van Moonlighting kon Skolimowski
het echter toch weer niet laten om
Succes is the best Revenge, zijn
nieuwste film, te maken op basis van
losse, soms oogverblindende maar
helaas weinig samenhangende scènes
Dat beide films ondanks grote
stilistische verschillen dikwijls in
één adem genoemd worden, heeft te
maken met de overeenkomsten in
onderwerpkeuze.
In beide films geeft Skolimowski on
dubbelzinnige blijk van zijn betrok
kenheid bij de actuele politieke
situatie in zijn geboorteland Polen.
Succes is the best Revenge draait deze
maand in Meccano; reden voor Albert
Kok aan de hand van Skolimowski's
activiteiten een beeld van de
regisseur te schetsen.
antheil
anti-romantisch
machines
nachtmerrie
propellers
skolimowski
Albert Kok
antistalinistisch
De eigenzinnigheid van Skoli
mowski bleef niet beperkt tot
het hiervoor weergegeven in
cident met zijn beroemde
landgenoot Waida. Op de
filmschool week hij af van de
standaardprocedure om bij
ieder overgangsjaar als proe
ve van bekwaamheid een half
uur durend werkstuk te ver
vaardigen. In plaats daarvan
zorgde hij ervoor dat die korte
filmpjes op elkaar aansloten
en kon hij bij zijn eindexamen
al een complete speelfilm
laten zien. De autoriteiten
waren zo onder de indruk van
Rysopis, zoals de titel luidde,
dat ze hem met zijn film
buitenlandse festivals lieten
bezoeken. Die buitenlandse
contacten resulteerden na
nog twee Poolse films, Walk
over en Bariera, in de in België
gemaakte film Le Départ, met
Jean-Pièrre Leaud in de
hoofdol.
de muzikale salons binnen waar hij de culturele elite
ontmoette. Hij palmde toenmalige beroemdheden in
als de schrijvers Jean Cocteau en Ezra Pound.
Lieden die de naam hadden ontdekkers van
beroemdheden te zijn.
Met hun hulp veroverde hij zich een plaats in de
intellectuele avant-garde. Antheil versnelde zijn klim
op de ladder door middel van schandalen. Zijn
specialiteit. Volgens de overlevering speelde Antheil
in 1922 een concert in Boedapest. Het publiek raakte
niet erg onder de indruk van zijn kunnen.
Gaandeweg groeide het rumoer. Evenredig daarmee
steeg Antheils ergernis. Hij onderbrak zijn spel en
sprak de portiers aan. Of ze de deuren van de zaal
wilden sluiten. Na het omdraaien van de laatste
sleutel haalde George Antheil een revolver uit zijn jas
en legde dat zeer duidelijk zichtbaar voor zich op de
vleugel.
Zonder dat hij één spier vertrok, musiceerde hij
verder. Nog vaak refereerde de Amerikaan aan zijn
optreden in Boedapest. Zijn recital daar heette bij
hem een omwenteling. 'Niemand miste een noot',
vertelde hij. 'Ik geloof dat ik in zekere zin in Hongarije
de weg vrijmaakte voor moderner muziek dan het
genre van Bartok en Kodaly.' Antheil hield van de
rellen waarop zijn concerten meestal uitdraaiden. In
München ontving hij een anonieme brief. De
schrijver ervan sprak erin zijn ongenoegen uit over
het feit dat een Amerikaanse pianist Franse werken
speelde in een Münchense concertzaal. Een feit dat
hij wilde afstraffen met het bombarderen van de zaal.
De mededeling verstoorde Antheil niet. Zoals
gebruikelijk voelde hij zich veilig met zijn revolver
onder de oksel. Dat vuurwapen moet ook het enige
boeiende zijn geweest in zijn recitals. Want de
Amerikaan interesseerde zich niet echt voor het
repertoire. In elk geval niet voor het klassiek
genoemde onderdeel. Wie de besprekingen daarvan
inziet, komt tot geen andere conclusie dan dat
Antheil de muziek afraffelde. Critici omschreven
hem als controversieel, anti-romantisch. In hun ogen
was hij een futurist zonder enige expressie.
Om dat futurisme draaide het bij hem. Het tweede
deel van zijn uitvoeringen betrof altijd muziek die in
de vroege jaren twintig voor ultra modern doorgin
gen. Niet onnodig te zeggen dat het merendeel
daarvan uit zijn eigen werkplaats kwam. Stukken met
titels als Airplane Sonata, Mechanisms of Death of
The Machines. Daarin vereerde hij op een haast
fascistische manier het mechanische en het machi
nale. Een verwijt dat later alle zogenaamde
Futuristen ten deel viel. Goed beschouwd onterecht.
De Futuristen zagen in machines een definitieve
afrekening met de negentiende eeuw. Met de
Romantiek en met de Victoriaanse bekrompenheid.
Machines legden de wereld open en voorzagen het
leven van een ongekende dynamiek. Hoe anders kon
iemand zijn tijdgenoten daarvan doordringen dan
door machines te verheffen tot kunstvoorwerp.
Antheil leverde met die gedachte een omstreden
hoogtepunt aan. Hij noemde het Ballet Mechanique.
In zijn woorden: 'een boodschap in een vreemd
koud, droomachtig ultraviolet medium. Gestroom
lijnd, fonkelend, koud, vaak even muzikaal zwijgend
als interplanetaire ruimte en ook vaak even heet als
een elektrisch fornuis.' De eerste uitvoering vond
plaats in het huis van een jonge Amerikaan. Deze
omringde zich met allerlei lieden van blauw bloed.
Een milieu waarin George Antheil omhoog wilde
vallen. Of hij daarin slaagde, vertelt de geschiedenis
niet. Wei dat Ballet Mechanique een daverend
succes oogstte.
De opvoering ervan zag er dan ook spectaculair uit.
In één kamer stonden acht vleugels. In een zijkamer
en op de trap stond slagwerk opgesteld. Staande op
de middelste vleugel leidde de dirigent het geheel.
Het publiek hoorde het vanuit de meest vreemde
posities aan. Velen zaten onder de vleugels, zaten
erop en hingen zelfs in de kroonluchters. Muziek-
journalist Elmer Schönberger schrijft het succes toe
aan het uiterlijk vertoon van Ballet Mechanique.
Want inwendig stelde het naar zijn mening niet
zoveel voor.
In grote lijnen voert het terug naar een werk van Igor
Strawinski. La Nocce dat de voormalige Rus voor
vier vleugels schreef. Zeker en vast. George Antheil
had Ballet Mechanique nooit geschreven, wanneer
hij de gevolgen ervan kende. Gevolgen die hij in zijn
autobiografie Bad Boy of Music in 1945 schreef als
'een nachtmerrie'. Als het publiek al aan me denkt,
denkt het waarschijnlijk aan mij als de componist van
dat verdomde Ballet Mechanique. Gek als ik eraan
denk dat ik hettoch al jaren terug, begin 1925, twintig
jaar geleden, voltooide -toch sta ik nog steeds te
boek onder het hoofdstuk 'jonge Amerikaanse
componisten'. Voor mij is daardoor het Ballet
Mechanique geworden wat de Cis-klein voor
Rachmaninov moet zijn geweest: het is, ronduit
gezegd, mijn nachtmerrie, dit, ondanks het feit dat ik
sinds 1925 nooit meer het idee heb opgevat van
mechanisme in de muziek, noch esthetisch, noch
praktisch, zelfs niet in het genre verwante La Femma
a 100 Tétes.'
'George Antheils ondergang diende zich aan na zijn
terugkeer naar de Verenigde Staten en de poeha
rond zijn Ballet Mechanique,' zegt Reinbert de!
Leeuw. 'De New Yorkse uitgever Donald Friededeedj
hem het aanbod van eenmalige uitvoering van het!
stuk in de Carnegie Hall. Het liep uit op een enorm
debacle. Antheil zette het zo enorm groots op dat het
wel moest mislukken.
In Ballet Mechanique komt ondermeer vliegtuigge
luid voor. Daarvoor plaatste hij op het toneel enkele
vliegtuigpropellers. Die maakten zoveel lawaai dat ze
alles overstemden en alleen hun geraas doorkwam.
Bij de laatste maten eindigde ook zijn muzikale
loopbaan. De oorzaak daarvan ligt overigens niet
uitsluitend bij Antheil. Na de woelige jaren twintig
dienden de jaren dertig zich aan. Een veel strakkere
periode die maar weinig open stond voor ver
nieuwingen. Antheil sloot daar niet bij aan en moest
in zijn onderhoud voorzien als cocktailpianist.'
Zo af en toe componeerde hij nog wel iets maar het
publiek ging er aan voorbij. De kritiek neemt zijn
eerste- en tweede symfonie uit het begin van de jaren
veertig 'academisch maatwerk'. Eenzelfde kwalifica
tie viel zijn Serenade voor Strijkers van enkele jarenj
later ten deel. 'Niet te verteren', 'Het bevat het,
slechtste van Sergei Prokofief, Paul Hindemith en
Dimitri Shostakowitsj.' Ook de autobiografie, waarin
Antheil zijn ideeën van enige achtergrond voorzag,
vond weinig bijval. John Cage prees het. Regelrecht
de grond in. Want hij noemde de publicatie1
'uitmuntend in leegte en goedkoop effectbejag-
Aansprekelijke oppervlakkigheid. Oordeelt u zelf'!
tijdens het nieuwjaarsconcert.
6 mmjanuari
In tegenstelling tot alle ci
neasten die bij wijze van
spreken al wisten dat er een
carrière als filmregisseur in
het verschiet lag toen ze nog
in de wieg lagen, is Skolimow-
ski's passie voor het medium
pas laat gewekt. In zijn stu
dententijd vond hij film maar
plat en vulgair. Zijn belang
stelling ging veel meer uit naar
poëzie en schilderkunst. Pas
nadat hij op de universiteit aan
van alles en nog wat had
gesnuffeld om op die manier
onder de militaire dienstplicht
uit te komen, liet hij zich op de
Poolse Filmschool inschrij
ven. Meer dan eens heeft
Skolimowski verteld hoe hij
daar op voorspraak van An-
drzej Wajda is aangenomen:
'Ik was op zeker moment de
niet veel voorkomende combi
natie van dichter en bokser.
En ook was ik dikwijls op het
voetbalveld te vinden dat bij
het prachtige kasteel hoorde
waar de Poolse schrijvers
bond haar leden naar toe
stuurde. Toevallig was Wadja
daar op een keer ook aanwe
zig. Hij was een script voor zijn
volgende film aan het voor
bereiden. Iedere dag zat hij in
de tuin met een paar collega's
het project te bediscussiëren.'
'Uiteindelijk, omdat het on
derwerp van die film te maken
had met opgroeiende jonge
ren, vroegen ze mij om m'n
mening. Ik las het scenario en
vertelde zonder omwegen dat
ik het ouderwetse nonsens
vond wat ze op papier hadden
gezet. Toen daagden ze me uit
om een eigen versie van het
verhaal te maken. De hele
nacht heb ik erop zitten
zwoegen en zo maakte ik m'n
eerste filmscript. De titel was
Onschuldige Verleiders en het
Qing over een jonge jazz
muzikant. Achteraf ben ik er
met tevreden over, want de
'm hing aan elkaar van de
compromissen tussen Wadja
®n mij. Maar in ieder geval gaf
net me wel een makkelijke
ntree op de filmschool en
wam ik bij die eerste film ook
n contact met Roman Polans-
ki.'
Het liefst was Skolimowski
daarna weer gewoon in eigen
land doorgegaan met filmen,
maar bij zijn eerstvolgende
project, Hands Up!, kwam hij
in aanvaring met de Poolse
autoriteiten, die zich uiterst
verbolgen toonden over de
antistalinistische teneur van
de film. Gevolg: Hands Up
kreeg geen distributie. Tot op
de dag van vandaag rust er in
Polen een vertoningsverbod
op Hands Up!
Een dergelijke verhouding
tussen filmers en staat is
overigens voor de meeste
Oostbloklanden symptoma
tisch. In tegenstelling tot wat
bij ons vaak wordt gedacht, is
het over het algemeen niet zo
dat cineasten in landen als
Polen en Rusland censuur-
vooraf krijgen opgelegd. Het
gaat veel subtieler. Kritische
films kunnen vaak wel ge
maakt worden, maar krijgen
vervolgens gewoon geen ver
toning, omdat ze bijvoorbeeld
niet interessant zouden zijn.
Hands Up! gaat over een 35-
jarige dokter die zijn rebelse
neigingen steeds verder gaat
onderdrukken naarmate het
hem maatschappelijker meer
voor de wind gaat. Skoli
mowski: 'Hands Up! was be
doeld om 32 miljoen Polen
wakker te schudden. Ik heb
AA PA
fTYHjanuari 7
