m
Nehalennia herfst 2022 nr. 217
11
10
weilanden, sloten die Van Oort als achtergrond schildert
zijn veeleer ‘algemeen-Nederlandse’ landschappen - dus
zonder een karakteristieke Zeeuwse bijzonderheid.
Slot
De naam Jan van Oort komt niet voor in de Encyclopedie
van Zeeland en ook niet in de Avifauna Zelandica, refe
rentiewerken voor de Zeeuwse geschiedenis en ornitho
logie. Blijkbaar is hij in Zeeland ietwat vergeten. Dat is
jammer en eigenlijk ook niet helemaal terecht. Hoewel
hij slechts kort in onze provincie woonde, verdient hij
(toegegeven, in een andere reputatiecategorie) in Zee
land net zo goed aandacht als bijvoorbeeld Christopher
Buys Ballot, Pieter Zeeman, Etty Hillesum, Annie M.G.
Schmidt en Lodewijk van den Berg, die geboren werden
in Zeeland, maar verreweg het grootste deel van hun
leven elders woonden en daar bekendheid verwierven.
Zij worden immers ook als Zeeuws, of toch een beetje
Zeeuws beschouwd.18
Minder over Van Oort, maar meer over Thijsse, Verkade en
Zeeland in het derde deel - vooral wat er over onze provin
cie in de latere Verkade-albums verteld en afgebeeld werd.
hem en zij waren minstens zo goed als die van de Herfst en
Winter. Beter zelfs, afwisselender qua compositie, gevulder’
en daardoor wat zwaarder’ van coloriet en gevulder’ en
zwaarder’ misschien, omdat hij de afbeelding schilderde
in plaats van aquarelleerde. De illustraties waren nu ook
minder statisch en hadden meer beweging. Alles bij elkaar,
kortom, sfeervoller.
De afbeeldingen lieten bovendien wat vaker vogelge-
drag zien, zoals een grauwe klauwier die een prooi op
een doorn spietst, een klein paapje dat een uit de kluiten
gewassen koekoeksjong voedt of een bergeend-woerd die
een verlaten konijnenhol inricht tot een geschikte broed
plaats. De nadruk, in Blonde Duinen, op bijvoorbeeld
nesten, eieren en jonge vogels, maakte dit uitbeelden van
specifieke gedragspatronen natuurlijk ook onvermijde
lijk.14
Voortzetting: landschapsalbums
(1910-1913)
Het succes van de jaargetijdenalbums vroeg om meerdere
redenen om een vervolg en op voorstel van Thijsse besloot
de Verkade-directie Unaniem en van harte tot de uitgave
van een tweede serie. Onderwerp: landschapstypen. Van
1910-1913 bracht de firma vier albums uit, gewijd aan
planten- en diersoorten in bepaalde biotopen, achtereen
volgens: Blonde Duinen, De bonte wei, Het Naardermeer en
Bosch en weide. Zij verschenen in een zowel vertrouwde
opzet als enigszins vernieuwde uitvoering: een iets ander
albumontwerp, aangepaste typografie, dikker papiertype.
De illustraties van de eerste van de serie werden verzorgd
door Willem Wenkebacht en Jan van Oort. Hun collega
Jan Voerman begon alvast aan de afbeeldingen voor het
tweede album.
De bijdragen van Van Oort waren qua onderwerp en
kwaliteit een voortzetting van de laatste albums van de
eerste serie. Alle gekleurde vogelillustraties kwamen van
Bijval
Aan de doelstelling van de albums werd ruimschoots vol
daan. De naamsbekendheid van en goodwill voor de firma
Verkade schoten omhoog. Spelenderwijs kregen de lezers,
kinderen én volwassenen, een forse brok informatie over
het landschap, de planten en dieren. De lezers vergrootten
zo hun kennis over de Nederlandse natuur. Precies zoals
de initiatiefnemers en makers bedoeld hadden,
Rond de albums en vooral de plaatjes ontstond een ware
rage van verzamelen, ruilen, doorruilen en doorverkopen.
Het was voor het bedrijf zelfs nodig een speciale plaatjes-
afdeling op te richten, die de correspondentie en verzoe
ken om ontbrekende plaatjes moest afwikkelen. Zij kreeg
in 1911 zo’n honderd tot honderdvijftig verzoeken per dag
af te handelen, in 1926 zelfs honderd duizend per jaar! Op
het hoogtepunt - tussen de oorlogen - zou deze ‘nazorg’-
afdeling liefst vijfentwintig tot dertig medewerkers tellen.
De kosten hiervoor werden ruimschoots goedgemaakt
door de extra reclame en verkoop van rollen beschuit en
koek. De consumenten kochten ze immers niet alleen
omdat ze zo lekker waren, maar ook om de plaatjes en om
de albums vol te maken.
De ruilafdeling organiseerde onder andere ook bonnen-
voor-plaatjes-acties, ruildagen en plaatjesbeurzen. Zeeland
werd niet vergeten, blijkens een tekening uit het Verkade-
archief, gemaakt door Jan Rinke. Daarop: serverende
dames in Westkapelse dracht, als aandenken aan een
plaatjesbeurs.11 Misschien tekende Rinke dit tijdens zijn
vakanties in Domburg (waar hij overigens contact had met
Pieter Mondriaan).12 Later, na de oorlog, toen de popula
riteit tijdelijk afnam, werd de plaatsjesafdeling opgeheven
en de organisatie overgenomen door lokale verzamelaars
verenigingen. Bijvoorbeeld in maart 1980 in Middelburg,
toen de albums een revival beleefden - ver na het overlij
den van de albumgrondleggers, -schrijver en -illustrators
dus.13
Opnieuw succes bij het publiek
Ook de tweede serie albums was weer een succes, niet al
leen wat betreft de uitvoering en het samenspel van tekst,
illustraties, ontwerp en typografie, maar ook in de bijval
bij het publiek. Het aantal verkochte exemplaren van het
tweede viertal, 112.163, overtrof zelfs dat van het eerste,
110.724. De Middelburgsche Courant van 24 november
1911 was de eerste in Zeeland die aan een Verkade-album
een korte recensie wijdde. Naar aanleiding van de uitgave
van De bonte wei, twee weken voor Sinterklaas, maakte de
anonieme journalist in niet helemaal correct Nederlands
onder andere gewag van ‘Een allerkeurigst album, geheel
passend bij de vorige.’ ‘De heer Thijsse is, wij weten het
ook uit zijn te Middelburg gehouden voordrachten, een
zeer aangename verteller’. ’De plaatjes zijn even artistiek
verwerkt naar teekeningen van Jan Voerman jr. en Jan van
Oort’. En ook: de albums ‘zijn een der aardigste en meest
nuttige reclames, in de laatste jaaren verzonnen’.15
Het verschijnen van Het Naardermeer werd in dezelfde
krant in 1912 afgedaan met nauwelijks meer dan een
vermelding, zij het lovend.16 Ook de uitgave van Bosch
en weide, een jaar later, vormde geen aanleiding tot een
lange bespreking. Wel vermeldde de nog steeds anonieme
schrijver speciaal de illustratoren en dus ook Van Oort en
noemde de plaatjes: ‘zoo moogelijk nog mooier dan de vo
rige’, ‘landschappen zijn stemmingsvolle schilderijtjes,
‘zelfs ware kunststukjes’.17
31
32
ZWARTE LIJSTER
MEEUWEN.
33
34
KIEVIET.
ROEKENNESTEN.
36
35
KEMPHAANTJES.
GRUTTO.
1.
3.
4.
Jan Rinke, Kaart als aandenken aan een ruilbeurs, c. 1920.
Zaans Museum, Zaandam/Archief van de Stichting Behoud Cultureel
Erfgoed Verkade.
Noten
Zie Arco Willeboordse, Minder artistiek, maar meer natuurgetrouw
(1/4) in Nehalennia 216, zomer 2022, pp. 6-9..
2. Coesèl, Natuurlijk verkade. Het verhaal van de albums, Zaandam,
1999. p. 22. Verkade’s Plaatjes Album No. 4 - advertentie, Middel
burgsche Courant, 3 april 1906, p. 4.
Verkade’s album Herfst - advertentie, Middelburgsche Courant, 11
november 1908, p. 3.
A. van Loon, Bibliografie Jac.P. Thijsse, 1995, pp. 5, 139, 140 - niet
gepubliceerd. Raadpleegbaar via de website van de Heimansenthijse-
stichting.
5. Middelburgsche Courant, 1 mei 1907, p. 3. De advertenties werden
in de maanden mei en juni elke week opnieuw geplaatst, vaak in net
iets andere bewoordingen.
I Jan van Oort, Plaatsjespagina met enkele cultuur-
d volgers: merel, weidevogels, meeuwen, roeken,
ijl Uit: Jac.P. Thijsse, Lente, Zaandam, 1907
(herdruk: Wageningen, 1975).
6. Coesèl, pp. 26-28.
7. ‘Zoo stijf’, maar ook ‘met liefde en fijn geteekend’ volgens A.O., Een
kinderboek vol natuurschoons (Het ‘Herfst’ album der firma Ver
kade), De Gids, 72, 1908, p. 345. Coesèl, p. 29 ‘houterig en stijf’. G.A.
Brouwer, Historische gegevens over onze vroegere ornithologen en over
de avifauna van Nederland, Leiden, 1954, p. 122 noemt Van Oort
‘minder artistiek, maar meer natuurgetrouw’ (dan de dierenafbeel
dingen van fin-de-siècle-schilder Theodoor van Hoytema).
8. De collectie was ondergebracht in het Verkade-museum, dat opge
heven werd toen het bedrijf zijn zelfstandigheid verloor. De Stichting
Behoud Cultureel Erfgoed Verkade heeft de collectie heropgebouwd.
Zij berust nu bij het Zaans Museum te Zaandam met 4000 originele
tekeningen en aquarellen voor de tweeëndertig albums.
https://plaatjesalbums.info/images/pdf/Verkade.pdf, p. 4.
9. Coesel, p. 28. M. Coesèl, Jac. P. Thijsse en de Verkade-albums, Na
tuurhistorisch Tijdschrift, 84, 12, 1995, p. 281.
10 Jac.P. Thijsse, Lente, z.p. [Zaandam], z.j. [1906], pp. 27, 30,110. Jac.P.
Thijsse, Zomer, Zaandam, 1907, p. 16. Jac.P. Thijsse, Herfst, Zaan
dam, 1908, p. 23. Jac.P. Thijsse, Winter, Zaandam, 1909, pp. 11-12,
55-56.
11. Coesèl 1999, pp. 30, 36-39, 71, 84.
12. https://www.devalk.com/kunstenaars/index.html: E Braaksma, Jan
Rinke In A.M.M., De Valk Lexicon Beeldende kunstenaars Blaricum-
Laken (digitaal). Mondriaan bracht zijn vakanties door in Domburg
tussen 1906 en 1916.
13. De Kampioen, maart 1980, p. 252.
14. Jac.P. Thijsse, Blonde duinen, Zaandam, 1910, pp. 17, 29, 49.
15. NN, “De bonte wei” door Jac.P. Thijsse, Middelburgsche Courant, 24
november 1911, p. 5.
16. NN, Verschillende berichten, Middelburgsche Courant, 26 oktober
1912, p. 5.
17. NN, Bosch en heide door Jac.P. Thijsse, Middelburgsche Courant, 10
oktober 1913, p. 1.
18. De Encyclopedie van Zeeland besteedt wel aandacht aan Petrus
van Oort: M.P. de Bruin, P.J. Feen, e.a., Encyclopedie van Zeeland,
II, Middelburg, 1982, p. 432. Geen vermelding in P. Meininger
(red.), Avifauna Zeelandica. Vogels, vogelaars en vogelonderzoek in
Zeeland, 1-2, Nijmegen, 2022. Voor de titel van deze bijdrage zie
nootnr. 7.
TER tiRRÏNNERINCi
VERKADE'S
PLAATJES-BEURS
