int d
-
aZZZZ.,
?L sC-c 4 -
r
In de Handschriftenverzameling van het
gemeentearchief Schouwen-Duiveland
bevindt zich een curieus register1. Het is
het 'Vergifregister' van apotheker Johannes
Bal Corneliszoon (1831-1900) op de hoek
Dam-Meelstraat in Zierikzee. Het register
is bijgehouden van mei 1868 tot augustus
1906. Er staat precies in wie welke giftige
stoffen kochtop welke datum, en met welk
doel2.
De chemie nam in de negentiende eeuw
een hoge vlucht. Door het toepassen van
wetenschappelijke methoden slaagde schei
kundigen er allengs beter in allerlei stoffen
in een meer zuivere vorm te verkrijgen dan
voorheen mogelijk was. Er kwamen daardoor
ook steeds meer nieuwe geneesmiddelen en
bestrijdingsmiddelen op de markt. In 1818
was in het koninkrijk der Nederlanden het
toezicht op de bereiding van geneesmiddelen
gereguleerd. Het aanwezig zijn van een
afgesloten vergifkast en het bijhouden van
een vergifregister was sindsdien wettelijk
voorgeschreven. Op overtreding van deze
regels stond een flinke boete. Het was de
apotheker toegestaan zelf bereide medicijnen
op doktersrecept te verstrekken, maar hij
mocht ook giftige middelen verkopen aan
mensen die hij kende. Het bijhouden van
een vergifregister was niet bedoeld om de
verkoop van het gif te beperken, maar om
bij eventuele vergiftigingsgevallen met al
dan niet noodlottige afloop de herkomst en
de aard van het gif makkelijker te kunnen
traceren. Elke keer als een klant een middel
kocht dat giftig was voor mens en dier,
diende de apotheker dit vast te legen in
een apart vergifregister. Hij noteerde de
dag van aankoop, de naam van de koper,
zijn woonplaats en beroep, de naam van
het middel en het doel waarvoor het zou
worcfen aangewend. Regelmatig werd het
register gecontroleerd door de geneeskundige
toezichthouder.
Het aantal aankopen van gif bij apotheek
Bal was niet groot. Gedurende de looptijd
van dit register, 38 jaar, zijn er in totaal
969 inschrijvingen gedaan. Dat is gemiddeld
ongeveer vierentwintig aankopen per jaar, met
een uitschieter in 1872. In dat jaar stonden
er 103 klanten op de stoep voor de aankoop
van de een of andere giftige stof. De reden
van dit eenmalige verkoopsucces is onbekend.
Een deel van de klanten van Bal woonde in
Zierikzee, maar ook inwoners van andere plaat
sen op Schouwen-Duiveland wisten de winkel
aan de Dam te vinden. Een enkeling kwam van
Noord-Beveland of van nog verder weg.
De meeste klanten kwamen bij apotheek
Bal middelen halen om ratten en muizen te
verdelgen. Rattenkruid is een enkele keer ook
verkocht om kakkerlakken te bestrijden en
eenmaal had iemand kennelijk last van een
wezel. Rattenkruid was ook voor mensen niet
bepaald ongevaarlijk, het bevatte arsenicum
en ook wel strychnine. In het Vergifregister is
een aantal aantekeningen te vinden van de
verstrekking van middelen met dit gif. In 1877
verkoopt de apotheker een strychninepil aan
sociëteitshouder W. Kanaar. Zijn oogmerk:
een aap doden. Was dit beest onhandelbaar
geworden? In latere jaren werd strychnine een
paar maal aangeschaft om honden en kraaien
te doden.
Schapen, paarden en runderen hadden last van
allerlei aandoeningen: ongedierte in hun vacht,
klauwzeer, opgelopen wonden. Die werden door
hun eigenaren bestreden met bijvoorbeeld
sterk water of formaline. Paarden kregen
een behandeling met carbolzuur of fenol,
gewonnen uit steenkoolteer. Lapis infernalis,
letterlijk helse steen, ofwel zilvernitraat, was
een middel voor wondontsmetting vanwege de
bijtende werking ervan.
De ingeschreven gifstoffen waren niet alleen
bestemd ter bestrijding van ongedierte.
Middelen die verbindingen met blauwzuur
of cyaankali bevatten, werden gekocht door
de smeden om ijzer of staal te harden. Ook
verschillende fotografen kwamen regelmatig
bij de apotheek langs. De eerste vermelding
van een fotograaf in het Vergifregister dateert
3L T&fZ:
Au p^AyjZ- JtLJL Aj&JL-
'JW
<9? y - aw
s JLjé/CïtC*-JfcusJïjLy
*J5t- UX~y.sC* til?
a -
/n"
yj CCÉ t/fit y*.*- -
jZ*
rW - - - - -
"JztU-/{iy
a X
hSi a.. h
r-lf - y* - - -
<- i*» - - - -
Jifr/ïL. - /ff*
v y»
v -
~2? - ^r^sSyy
/I? -A ff.
J/ - ff-J f/L. /Xy.
/rUL: .fb&C* feït/yjk u-
Jf SjüX//)kA - -
f -
Inschrijvingen in het Vergifregister uit de jaren
1883 en 1884, met handtekeningen van de
controleurs. GASD AR 0489
uit 1874. In dat jaar kwam Eliza Abraham de
Bruijne 'cyankal.' halen. Vermoedelijk had hij
dat nodig voor het fotografische procédé dat
bekend staat als cyanotypie of blauwdruk.
Vanaf 1880 komen de fotografen W.C. van
Hoeke, A.L. Preuninger. J.C. Goethals en P.J.
van Immerzeel af en toe sublimaat kopen, een
giftige kwikverbinding.
Mensen die regelmatig kranten lazen, konden
onmogelijk geheel onkundig zijn van de
risico's van het gebruik van deze middelen.
Regelmatig staan er nieuwsberichten in de
krant over sterfgevallen door vergiftiging in
binnen- en buitenland, in geuren en kleuren
beschreven. De oorzaak: ofwel een ongeluk,
ofwel moord dan wel poging tot moord. Op
5 juni 1872 is in de Zierikzeesche Courant
een artikeltje te vinden over een geneesheer
te Rotterdam. Hij waarschuwde dat de
- ook bij Bal veel verkochte - muizentarwe,
die naar men dacht voor ratten en
muizen zeer dodelijk, maar voor mensen
volkomen onschadelijk was, een aanzienlijke
hoeveelheid strychnine bevatte.
Dat het rondstrooien van al dit gif gevaarlijk
kon zijn, begon langzamerhand steeds
meer door te dringen. Apotheek De Looze
adverteert in de Zierikzeesche Nieuwsbode
van 6 december 1881 met een middel tot
zuivering der schurft, en ter verdrijving van
teken en mijten bij schapen, paarden en
runderen zonder rattenkruit of andere voor
mens en dier schadelijke vergiften.
In het Algemeen Handelsblad van
21 december 1906 is te lezen dat de Ned.
Maatschappij tot bevordering der Pharmacie
een verzoekschrift aan de minister van
Binnenlandse zaken heeft gestuurd. Daarin
staat dat de Maatschappij het nodig vindt
dat de regering aandacht besteedt aan de
manier waarop in Nederland geneesmiddelen
en vergiften worden verkocht. Die wordt
'geheel in strijd met de letter van de wet'
genoemd. Hierdoor staan volgens de
Maatschappij zowel de volksgezondheid als
de volksveiligheid aan grote gevaren bloot.
Deze gevaren worden door niet deskundigen
veelal onderschat. De Maatschappij dringt aan
op een betere handhaving van de gestelde
wettelijke regels. Die regels zijn sindsdien
aanzienlijk aangescherpt. Het bijhouden van
een vergifregister is nog steeds verplicht.
In datzelfde jaar 1906 zijn de laatste
inschrijvingen gedaan in dit Vergifregister
van apotheker Bal en zijn zoons. Andere
vergifregisters uit die periode van apotheken
op Schouwen-Duiveland zijn voor zover
bekend niet bewaard gebleven.
Bronnen:
1 Collectie GA Schouwen-Duiveland, Handschriftenverzameling, inventaris nr. 75.
2 De arts/onderzoeker C.M. van Hoorn beschreef dit stuk eerder in het kort in een lezenswaardige artikel. Zie: C.M. van
Hoorn, Vijf eeuwen pharmacie in Zierikzee', in: Kring voorde geschiedenis van de pharmacie in Benelux Bulletin nr. 76, april
1989. https://www.kringbenelux.eu/sites/default/files/uploads/1989-076.pdfgeraadpleegd op 15 februari 2018.
11
