17
afwijking van plm. 2", in Nisse aan de
noordelijke muur van het koor een afwij
king van plm. 1,5". Naar onze mening
allemaal teveel om op toeval te kunnen
berusten. Mogelijk is dit nog eens een
onderwerp voor een breder opgezette
studie.
Noord versus Zuid
Lag in de belevingswereld van de christe
lijke religie het belangrijkste zwaartepunt
in het Oosten, als zijnde de hemelrichting
van de verwachting van het heil, het
onderscheid tussen Noord en Zuid was
nauwelijks van minder gewicht. Voor het
volk, staande met het gezicht naar het
Oosten, was Noord identiek aan "links"
ofwel minder deugdzaam. Zuid was iden
tiek aan "rechts" en dat was altijd verhe
ven boven links.
Het schip van de kerk was in de lengte
richting verdeeld in twee helften, de noor
delijke zijde bestemd voor de vrouwen,
de zuidelijke voor de mannen. Dit onder
scheid berust op de rol die Eva heeft
gespeeld in het verhaal van de zondeval
Vanaf de eerste eeuwen heeft men
getracht hieraan uitermate streng de
hand te houden. Zodanig dat de H.
Chrysostomus zich aan het eind van de
vierde eeuw beklaagde dat de kerken
niet waren ingericht op een wijze die ook
zelfs het lichtste verkeer der beide
geslachten in Gods huis onmogelijk
maakte. "Maar dat is een wens die heden
niet vervuld kan worden", zegt hij12).
Ondertussen waren - al was er later in de
middeleeuwen aan het verkeer "met de
ogen" geen stoffelijk beletsel gesteld - de
plaatsen van de beide geslachten duide
lijk afgescheiden.
Het vrouwenpand mondde uit in het
matronaeum. Dit was in de oude basilica
een afzonderlijke plaats aan de noordzij
de. dicht bij het priesterkoor, vanwaar de
voorname dames (matronae) de kerkelij
ke diensten bijwoonden. Het senatorium
aan het einde van het mannenpand was
de plaats van de vooraanstaande man
nen. De geleidelijke verbreding van
matronaeum en senatorium heeft mede
als basis gediend voor het ontstaan van
de kruisvorm in de kerkbouw.
Van de altaarzijde gezien is het vrouwen
pand verbonden met de Maagd Maria,
die ter rechterzijde van het crucifix
geplaatst is Aan de linkerzijde is dit altijd
de apostel Johannes, die samen met
Maria bij Jezus' kruis staat en als zodanig
uitziet over het mannenpand.
Het onderscheid vrouwen aan de noord
zijde, mannen aan de zuidzijde, is door
de reformatie vrij stringent overgenomen.
Christus aan hel kruis met Maria aan zijn rechter- en Johannes aan zijn linkerzijde (Detail in email cloisonne van een
processiekruis, vóór het jaar 1000 Schatkamer van de Sliftskerk, Essen). In alle vergelijkbare afbeeldingen is deze
opstelling dezelfde. Zo staal Maria aan de noordzijde tegenover hel vrouwenpand. Johannes aan de zuidzijde tegen
over hel mannenpand In deze afbeelding zien we bovenin tevens nog de gepersonifieerde figuren van Zon en Maan.
als symbolen voor Christus en de kerk (Uit J J. M Timmers, Christelijke symboliek en iconografie. Foto M de Goffau)
Zo stringent dat op vele plaatsen, vooral
op het platteland zelfs niet van een geza
menlijke ingang gebruik gemaakt mocht
worden. Pas in de loop van de twintigste
eeuw is het gemengd in de kerk zitten
gemeengoed geworden.
Vanuit het Noorden, zegt de H.
Hieronymus, worden "alle plagen over de
wereld uitgestort". Hij zegt dit in navol
ging van de profeet Jeremia, waar we
lezen: "En het woord des Heren kwam
andermaal tot mij: Wat ziet gij? Toen
zeide ik: Ik zie een kokende pot, verschij
nende van de noordzijde. Daarop zeide
de Here tot mij: Uit het Noorden zal het
onheil losbreken over alle inwoners van
het land". (Jeremia 1:13, 14). De noordzij
de van de gotische kerken is in de regel
de minst versierde. Het zijn doorgaans de
beelden uit het Oude Testament die we
er vinden. Daartegenover laat de uitbun
diger zuidzijde ons de beelden uit het
Nieuwe Testament zien.
Ook wijzen wij op de sedert de 9de eeuw
gebruikelijke evangelielezing tegen de
noordzijde, om daarmee tegen de mach
ten van de duisternis tekeer te gaan.
Daartoe droeg men in letterlijke zin het
evangelieboek over van de aan de zuid
zijde geplaatste ambo naar de ambo aan
de noordzijde. In nog vroegere tijden
schijnt men vrij algemeen het evangelie
tegen het Zuiden gelezen te hebben.
Hierbij stond de raad van de apostelen