Zaten kerk en toren in Zierikzee aan elkaar vast? Hmbun
Maria, het Christuskind en Sint Jacobus
20
21
Een graf in Aardenburg en een bezoek aan Spanje Arcownieboordse
kerk zouden veroorzaken. Met de bouw
vanaf de grond is begonnen omstreeks
1480 en ongeveer dertig jaar later, rond
1510, werd de huidige hoogte van de
toren bereikt, zo wees onderzoek door
bouwhistoricus dr. ing. H. Janse uit.
Het is de bedoeling geweest de toren en
de kerk met elkaar te verbinden. Aan de
oostzijde van de toren zijn de beoogde
aansluitingen te zien voor de overwelving
van de tussenliggende ruimte. Daarvan
is het niet gekomen. De noodzaak was
er niet en vermoedelijk heeft men ook
het geld er niet voor over gehad. In plaats
daarvan werden twee muren tussen toren
en kerk opgetrokken, zonder overdekking.
Aan de westzijde van het kerkgebouw be
vond zich een deur waardoor het mogelijk
was om door de toren via de open ruimte
de kerk binnen te lopen. De kerk had ook
portalen aan de zuid- en aan de noord
zijde die als regel gebruikt werden.
Sint Lievensmonsterkerk en de bouw
van de toren
In de twaalfde eeuw werd een tufstenen
kerk gebouwd als opvolger van een ouder
bedehuis. In 1378 werd aan de kerk een
kapittel met kanunniken verbonden waar
mee de luister kracht werd bijgezet. In de
veertiende eeuw kreeg de kerk een nieuw
en groter koor. Ook daarna werd nog aan
de kerk gebouwd en verbouwd. Het laat
ste bericht daarvan dateert uit 1458. In
1466 werd de kerk door brand getroffen.
Het jaar daarop werd de herbouw gestart.
In 1479 werd begonnen met de herbouw
van het koor.
In 1454 was het fundament gelegd voor
een toren die de welvaart en het belang
van Zierikzee als stad moest onderstrepen.
Op 4 of 6 mei werd daarmee begonnen.
Onder meer werden balken in deze funde
ring verwerkt. In totaal vier geledingen en
een hoogte van omstreeks 130 meter zou
de toren krijgen. Maar het kwam slechts
Detail van een gravure
van kerk en toren
uit 1657 (Collectie
Gemeentearchief
Schouwen-Duiveland).
Er zijn van die vragen die steeds weer opnieuw worden gesteld. Daarvan is deze er
een; stonden de toren en de kerk in Zierikzee tegen elkaar? Het antwoord is: nee.
Maar hoe zat het dan precies?
De voormalige Sint Lievensmonsterkerk
in Zierikzee was de grootste kerk die
Zeeland telde en behoorde tot de grote
stadskerken in ons land. In het rijtje van
de Sintjan in Den Bosch, de Bavokerk in
Haarlem en de Janskerk in Gouda paste
ook die van Zierikzee. Dit pronkjuweel en
het absolute toppunt van de Zierikzeese
monumenten werd als gevolg van brand in
1832 zwaar beschadigd. Daarna werd tot
afbraak besloten. Op de plaats ervan staat
sinds 1848 de Nieuwe Kerk, in opper
vlakte slechts ongeveer een derde van zijn
voorganger. Wie een indruk wil krijgen
van de voormalige kerk kan zijn ogen de
kost geven op het kerkplein, want in het
straatoppervlak zijn de contouren van de
Grote kerk, zoals die later werd genoemd,
verwerkt. Bij de brand in 1832 bleef de
toren gespaard en dit is nu de trots van
Zierikzee.
tot de helft. De bouw werd gestaakt bij
gebrek aan middelen. Een houten klok-
kenhuis sierde tot 1836 de toren. Bij de
restauratie in de periode 1957-1972 is het
huidige dak aangebracht.
Het werk aan de fundering van de toren
is traag verlopen. Dat had verschillende
oorzaken. Allereerst was het zaak
het fundament zo stevig mogelijk te
maken. De bouwput was wellicht zo'n
acht meter diep. Mogelijk was het ook
nodig de grond te laten inklinken. Maar
belangrijker was dat de herbouw van
de kerk na de brand van 1466 prioriteit
kreeg. Het fundament van de toren
werd ongeveer acht meter van de kerk
gelegd. Dat gebeurde bewust zodat de
graafwerkzaamheden geen schade aan de
Symbolische afbeeldingen
Niet alleen de ligging van de grafkelder,
maar ook de schildering zelf zit vol sym
boliek. Centraal staan Maria met het kind
en Jacobus de Meerdere. De open ruimte
tussen hen is opgevuld met drie rode her-
kruiste kruisen. Een herkruist kruis is een
kruis, waarvan op de kruisbalken opnieuw
een kruis is aangebracht. Zo'n kruis krijgt
daardoor als het ware een verdubbelde
symbolische waarde.
Het zou kunnen dat dit kruistype verband
houdt met de orde of de religieuze broe
derschap (gilde) waartoe de overledene
behoorde. Of dat ook bij deze grafkelder
het geval was, weten we niet.
De kelderrandversiering bestaat uit een
band waaraan halve bolletjes hangen. De
herkomst is van respectabele ouderdom en
gaat terug op Syrisch-Griekse decoraties
uit de eerste eeuwen van onze jaartelling.
De kleur van de randversiering is rood.
Rood is, evenals zwart, een veel voorko
mende kleur in grafschilderingen; het zijn
zelfs de overwegende kleuren van kruisen
en randversieringen. De oorsprong van
dit kleurgebruik gaat nog verder terug, tot
voorchristelijke tijden. Hun christelijke
gebruik staat in verband met de dodenli-
turgie.
Maria in blauw en rood
De indrukwekkendste figuur op de graf
schildering is de Madonna met het kind
op haar linkerarm. Maria draagt een sluier,
een kroon en een nimbus met een dubbele
rand. De kroon is een teken van haar hoge
Zoals bekend is de Sint-Baafskerk de oudste, nog bestaande kerk van Zeeland.
Wie door zijn hoofdingang direct naar rechts loopt, ziet aan de achterwand een
aantal fragmenten van beschilderde grafkelders. Een ervan is beschilderd met een
aantrekkelijke voorstelling, namelijk het Christuskind die zijn moeder een kroon
op haar hoofd drukt. Naast hen staat Sint Jacobus de Meerdere. Waarom is deze
voorstelling zo aantrekkelijk en wat is het verhaal achter het graf?
Sint Baafskerk te Aardenburg. (Alle afbeeldingen; gemeentearchief Sluis.)
Symbolische ligging
Het fragment komt van een grafkelder die
werd opgegraven tussen 1948 en 1950.
Van het graf, dat bekend staat als nr. VII,
werd alleen de korte oostkant bewaard.
Het graf bevond zich oorspronkelijk in
het midden van het hoofdschip van de
kerk, bij de doorgang door het hek naar
de preekkerk. Net als de overige keldertjes
lag het georiënteerd, met het iets bredere
hoofdeinde in de richting van westen. Op
deze wijze keek de dode in de richting van
het oosten (Latijn: oriens). Dat was op een
ingewikkelde en tegelijkertijd elkaar mooi
aanvullende manier een combinatie van:
aardrijkskunde en theologie, omdat
in het oosten (ver weg) Jeruzalem, de
Heilige Stad ligt en omdat daar de we
derkomst van Christus plaatsvindt
architectuur en liturgie, omdat de
gehele Sint-Baafskerk georiënteerd
gebouwd is en de overledene in de rich
ting van het altaar kijkt (vlakbij), waar
de belangrijkste handelingen van de mis
worden uitgevoerd
grafkunst en verlossing, omdat de
overledene aan zijn voeteneinde (nog
dichterbij) altijd Madonna en het
Christuskind zag - Verplichte gezellen'
op de oostwand van een graf - die hem
hielpen bij zijn redding uit het vagevuur
en bij de wederopstanding.
De ligging van de grafkelder zit dus vol
symbolen die de dode helpen in of bij zijn
overtocht naar het hiernamaals.
Interieur van de Sint Baafskerk te Aardenburg.
