Bestuurszaken
Inhoud
Tekstborden in de oude Zeeuwse kerken1)
Stichting
Oude Zeeuwse Kerken
Stichting
Oude
Zeeuwse
Kerken
Sprekende getuigen van de kernwaarden van de Reformatie
www.zeeuwsekerken.nl
Secretariaat: G.L.F. Sarneel, Herenstraat 22,
4331 JT Middelburg, tel. 06-51744318,
email: glfsarneel@gmail.com
Donateursadministratie (nieuwe donateurs,
opzeggingen, adreswijzigingen)
Erfgoed Zeeland,
Postbus 49,4330 AA Middelburg, tel. 0118-670870,
rekeningnummer (IBAN) NL24 INGB 0000 0996 92
t.n.v. Stichting Oude Zeeuwse Kerken, Middelburg,
e-mail: sozk@erfgoedzeeland.nl
Dagelijks bestuur
Mr. K.P.T.G. Flos, Graauw, voorzitter
G.L.F. Sarneel, Middelburg, secretaris
Drs. S. Jongepier, Middelburg, penningmeester
Algemeen bestuur
Leden dagelijks bestuur (zie boven),
L.M. van der Gouwe, Kloosterzande
H. Klein Hesseling, Waterlandkerkje
Dr. H. Uil, Zierikzee
J.H.A. Vermin, Baarland
G. van der Wal, Kats
Redactiecommissie
L.M. van der Gouwe, Kloosterzande
Ing. C.M.J. de Jonge, Goes
Drs. J.P. de Jonge, 's-Gravenpolder
G.J. Lepoeter, Kapelle
Dr. H. Uil, Zierikzee
Mevr. drs. I.H. Vogel-Wessels Boer, Middelburg
Redactieadres
Drs. J.P. de Jonge, Schoorkenszandweg 29,
4431 PH 's-Gravenpolder, tel. 0113-649296
e-mail: j.p.dejonge@kpnplanet.nl
Bestellen bulletins
Van de meeste bulletins is nog een beperkt aantal
exemplaren verkrijgbaar bij L.M. van der Gouwe,
Hulsterweg 10,4587 EC Kloosterzande, tel.
0114-681909. De prijs is 2,00 per stuk exclusief
verzendkosten.
Met het indienen van artikelen voor het Bulletin
van de Stichting Oude Zeeuwse Kerken geven
auteurs tevens toestemming voor opname van hun
artikel in Tijdschriftenbank Zeeland.
Frontpagina:
Nisse, de voorzijde van het tiengebodenbord.
(Foto: L.M. van der Gouwe.)
Op 12 maart 2019 is in Goes onze
voormalige penningmeester Adriaan
L. van Noord overleden. Adriaan
trad in 2004 aan als opvolger van Ad
Raaymakers, als penningmeester belast
met de donateursadministratie. In de
loop van 2005 heeft hij de 'overige'
werkzaamheden van zijn collega
penningmeester M. Kievit overgenomen.
Met grote accuratesse en vakbekwaamheid
heeft hij zijn functie vervuld. Hij heeft
veelvuldig overleg gevoerd met partijen
betrokken bij onderhoudswerkzaamheden
aan bezittingen van de Stichting. Hij
was meer dan enkel penningmeester.
In 2016 heeft hij zijn werkzaamheden
overgedragen.
De personele bezetting van het Algemeen
Bestuur heeft een wijziging ondergaan.
Joris Molenaar heeft per 1 januari 2019
zijn lidmaatschap van het bestuur van
SOZK beëindigd. In de eerstvolgende
bijeenkomst van het Algemeen Bestuur
(AB) zal de benoeming van een opvolger
op de agenda staan.
Het AB heeft de functie om het beleid
en de uitvoering van beleid door het
Dagelijks Bestuur (DB) te controleren.
Het werk van het AB wordt bemoeilijkt
door vele vragen over details op het
niveau van de plaatselijke stichtingen.
Daarom heeft het DB besloten om
een buitenstaander te belasten met
het adviseren en aansturen inzake het
(meer-jaren)onderhoud van de kerken
in eigendom. Aanspreekpunt voor
de plaatselijke stichtingen blijft het
bestuurslid dat binnen het DB belast is
met onderhoud. Naar buiten kunnen
de contacten van 'de begeleider' velerlei
zijn, contacten met architect, aannemers,
installatiebedrijven, Erfgoed Zeeland etc.
De gesprekken met het kerkbestuur van
de parochie Hulst, waaronder de kerk op
Graauw valt, hebben er in geresulteerd
dat het kerkbestuur, na kennisname van
de herbestemmingsstudie van de kerk van
Graauw opgesteld door architectenbureau
Rothuizen, desgewenst bereid was de
kerk voor 1,00 in eigendom aan SOZK
over te dragen. Het bisdom Breda heeft
evenwel gebruik gemaakt van zijn recht
om een veto uit te spreken over het
voornemen van de parochie.
De gesprekken over de Oostkerk
in Middelburg zijn gestaakt; PKN
Middelburg heeft gekozen om met
stichting NMO in zee te gaan.
Met het voornemen van SOZK om
een POM-status na te streven, POM
staat voor Professioneel Onderhoud
Monumenten, is een bescheiden begin
gemaakt. Vrijwel alle eigenaren van
monumentale kerken met de status van
rijksmonument zijn aangeschreven. Hen
zijn de voordelen van een POM status
voor de kerkeigenaren uiteengezet. Wij
hebben aangeboden om een gesprek aan
te gaan.
Met vriendelijke groet,
Het bestuur
Pag. 3 G.J. Lepoeter
Tekstborden in de oude Zeeuwse kerken
Pag. 16 Huib Uil
Frangois en Pieter Hemony. Stadsklokken- en
geschutgieters in de Gouden Eeuw
Pag. 17 I.H. Vogel-Wessels Boer
De noodkerk van Westkapelle
Pag. 20 Huib Uil
Zaten kerk en toren in Zierikzee aan elkaar vast?
Pag. 21 Arco Willeboordse
Maria, het Christuskind en Sint Jacobus
G.J. Lepoeter
Vanaf de Reformatie werden in het merendeel van de gereformeerde kerken borden
met teksten aangebracht. Veel zijn er verdwenen maar in sommige kerken zijn ze
tegen de tand des tijds en de moderniseringsdrift van de kerkbestuurders bestand
gebleken. In dit artikel geven we - zonder de zekerheid te hebben volledig te zijn -
een overzicht van wat in onze Zeeuwse kerken nog aanwezig is. Sommige borden
dateren uit de begintijd van de Reformatie, maar het grootste deel dateert uit latere
perioden. Die borden zijn overgeschilderd en voorzien van een meer eigentijdse
tekstversie of het zijn borden die nieuw zijn aangebracht ter vervanging van de oor
spronkelijke exemplaren. Behalve de borden met teksten uit de Bijbel kennen we de
in de kerken voorkomende rouwborden, wapenborden, predikantenborden, aankon
digingsborden en soortgelijke borden. Die borden blijven hier buiten beschouwing.
In de literatuur over het protestantse
kerkinterieur wordt ook wel de term
'kerkbord' gebruikt.21 In dit artikel kiezen
we voor de benaming 'tekstbord', een term
die in het Geïllustreerd lexicon Religieus
erfgoed wordt gehanteerd. Hieruit de vol
gende definitie: Algemene benaming voor
een paneel met een gecalligrafeerde tekst,
in de kerk opgehangen aan de muur, ofwel
opgenomen in de betimmering, of, wan
neer aan voor- en achterzijde teksten zijn
aangebracht, vrij opgesteld in de ruimte.
De inhoud van de tekst en de plaats in de
kerk,hangen veelal samen? In Steensma's
recente overzichtswerk van het protes
tantse kerkinterieur in Nederland vinden
we een aantal fraaie voorbeelden van in
ons land bewaard gebleven tekstborden.4.
De overgang naar de Nieuwe Leer
Kijken we om te beginnen in gedach
ten even in een willekeurige kerk in de
periode vóór de Reformatie. Beelden,
heel veel beelden en een overvloed aan
kleuren alom, daar was de middeleeuwer
mee opgevoed en daar leefde hij mee. Een
citaat: Schamper beschreef Bernard van
Clairvaux in zijn Apologia het volk, dat
een heilige voor heiliger hield naarmate
zijn beeltenisfeller gekleurd was; het mooie,
meer dan het sacrale, zou bewondering
oogsten. Kleur leidde af van de essentie.
Dergelijke bezwaren ten spijt waren gepo
lychromeerde beelden in de Middeleeuwen
eerder regel dan uitzondering. Ook portalen
waren eens fel beschilderd?
De Reformatie veranderde veel. Niet
alleen de leerstellingen en de liturgie,
maar ook al het zichtbare. Altaren,
beelden en alle andere voorwerpen die
herinnerden aan de leer van de Kerk van
Rome werden zoveel mogelijk uit de kerk
verwijderd. Voor zover dat niet mogelijk
was verdween alles onder een laag witkalk.
Want, zoals we zien in het bovenstaande
citaat: kleur leidde af van de essentie. En de
essentie van het christelijk geloof was in
de ogen van de reformatoren het Woord.
Daar kwam bij dat de protestanten
op grond van het tweede van de Tien
Geboden {Gij zult u geen gesneden beeld
makenvolledig afwijzend stonden
tegenover de aanwezigheid van religieuze
voorstellingen in hun kerken. De alles
overheersende kleur in de kerken van de
gereformeerden was dan ook het neutrale
wit, maar toch stelde men zich niet tevre
den met geheel kale kerkruimten.
'Iets' moest er toch wel in de plaats komen
van de voormalige overvloed aan beelden
en voorstellingen. Het waren de tekstbor
den die een oplossing boden en die al snel
hun intrede deden. Enerzijds - al was het
op een ingetogen manier - dienden ze als
versiering, maar in hoofdzaak ging het er
om de kerkgangers in te prenten waar het,
zoals hiervoor gezegd, in de Nieuwe Leer
uitsluitend om ging: de verkondiging van
het Woord.
In directe relatie hiermee dienen we te
bedenken dat het kort na de Reformatie
weliswaar nog geen groot deel van de
kerkgangers geweest is, dat in staat was om
de teksten te lezen en te begrijpen. Vaak
ook stonden de borden op het koorhek of
hingen ze hoog tegen de muur, waardoor
de leesbaarheid te wensen overliet.61
Toch zal daar gaandeweg verandering in
gekomen zijn, want de gereformeerden
zagen al snel het grote belang in van
onderwijs aan de jeugd. En dit onderwijs
stond gedurende de eerste twee eeuwen
vanaf de Reformatie volledig ten dienste
van de opvoeding in de leer van de Gere
formeerde kerk.
De selectie van de onderwijzers, die een
belangrijke bijdrage leverden aan het
vormen van de jeugd tot aanstaande
leden van de kerk, was aan strenge regels
gebonden. Vanuit kerkelijke optiek was
het zelf kunnen lezen van de Bijbel, die in
vrijwel geen enkel gereformeerd huisgezin
ontbrak, belangrijk. Bijbellezen stond hoe
dan ook centraal bij de verwerving van
het leesvermogen, of dit nu plaats vond
in het gezin, in school of in de kerk. De
schoolmeester, vaak tevens voorlezer èn
voorzanger in de kerk, fungeerde voor de
jeugd als centrale figuur in opleiding en
opvoeding.8
De aanwezigheid van tekstborden in de
kerk, met daarop de kernwaarden van het
Geloof, sloot daarbij aan en zal zijn uit
werking niet gemist hebben.
Voorschriften voor plaatsing van tekst
borden?
Het zou niet verwonderlijk - eigenlijk
zelfs voor de hand liggend - zijn als er in
de beginperiode van de Reformatie sprake
geweest zou zijn van synodale regelgeving
voor het aanbrengen van tekstborden in
de kerkgebouwen. Ondanks een zoek
tocht vinden we hiervoor echter slechts
één enkele tamelijk summiere aanwijzing.
In de in 1900 door de gemeentearchivaris
van Nijmegen H.D.J. van Schevichaven
gepubliceerde geschiedenis van de St.
Stevenskerk in die stad lezen we: In plaats
van schilderijen bedacht men toen [na het
schoonmaken van de kerken ten tijde
van de overgang naar het protestantisme]
langs de wanden en aan de pijlers, hier en
daarpaneelen in lijsten te hangen, waarop
op zwarten grond in sierlijke vergulde let
ters, (calligraphic was toen een der schoone
kunstende Tien Geboden, het apostolische
geloofsformulier, het gebed des Heeren of
wel bijbelspreuken te lezen waren. Dit
geschiedde in Zuid-Holland volgens besluit
der synode, te Rotterdam gehouden in
1581?'
De betreffende synode te Rotterdam, die
gehouden werd op 25 april 1581 en de
daarop volgende dagen, was een provin
ciale synode. Het was een voorbereiding
op de tweede nationale synode van de
Gereformeerde Kerk in Nederland (na
Dordrecht 1578), gehouden te Mid
delburg gedurende de periode 30 mei-21
juni 1581. In de van deze synode gepubli-
