c
c
O
18
19
De multifunctionele Grote-Kerk van Groede. (Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed, Amersfoort, documentnummer 10740-7133.)
herbestemmingen zijn vooral op cultureel
en maatschappelijk terrein (39 procent),
gevolgd door wonen al of niet in combi
natie met een bedrijf (30 procent). Bij 11
procent gaat het om kerkgebouwen die
kantoor zijn; horeca en toerisme staat op
7 procent.
Minstens zo interessant zijn de statistie
ken over andere landen in Noordwest
Europa: België, Duitsland, Denemarken,
Zweden en het Verenigd Koninkrijk. Het
blijkt dat ons land een kerkdichtheid heeft
van 2,4 op duizend inwoners. In Zweden
is dat 2,9; in het Verenigd Koninkrijk
daarentegen: 1,4. Terzijde: in Nederland
heeft Friesland de hoogste kerkdichtheid,
de architectuurhistoricus Peter Karstkarel
uit Leeuwarden stelt zelfs de hoogste in de
wereld. Nederland heeft het grootste per
centage niet gelovigen: 51 procent. In alle
andere landen is dat nog een minderheid.
Alleen in België zijn de kerkgebouwen van
de overheid. Een aantal landen kent de
kerkbelasting of draagt de overheid bij in
de kosten. Heeft in Nederland 33 procent
van de kerkgebouwen een beschermde
status als rijksmonument, in andere lan
den is dat meestal hoger. In Denemarken
zijn zelfs alle kerkgebouwen beschermd
en die van honderd jaar en ouder genieten
extra bescherming. In Duitsland en Zwe
den zijn de percentages 88 en 87 procent.
Overigens zijn deze getallen indicatief
omdat niet alles goed te vergelijken is en
de bronnen verschillend zijn.
Vrijwilligers zijn onmisbaar
'Geen kerk zonder mensen' is de titel van
een van de hoofdstukken in dit boek.
Het gaat over vrijwilligers die de kerk
gebouwen in stand helpen houden. Het
werd een portret van de velen die actief
zijn binnen de Stichting Oude Groninger
Kerken. Deze vrijwilligers koesteren hun
kerkgebouwen en zorgen dat ze opnieuw
een waardevolle functie vervullen in de
samenleving.
Herbestemming in Zeeland
Zeeland is vertegenwoordigd met drie
voorbeelden, alle uit Zeeuws-Vlaanderen.
In de Maria-Hemelvaartkerk in Sas van
Gent, daterend uit 1892, is nu een vers
markt, restaurant, bierbrouwerij, koffiebar
en koffiebranderij te vinden. In deze kerk
werd voor het eerst in Nederland cement
ijzer toegepast, een voorloper van gewa
pend beton. De architect Jos Cuypers
betrok het van een fabriek in datzelfde
Sa!ï van Gent. De kerk sloot in 2017, een
stichting werd opgericht om het gebouw
te behouden, plannen werden gesmeed
en uiteindelijk was dit het resultaat. Op
een nieuw aangebrachte verdieping zijn
kantoren te vinden. De GSM-masten op
het gebouw leveren ook inkomsten op.
Een stilteruimte is een herinnering aan
de vroegere functie. De herbestemming
kwam in 2019 gereed.
De rooms-katholieke Maria Hemelvaart-
kerk in Graauw, gebouwd in 1855, werd
in 2016 gesloten. In 2020 werd het interi
eur grotendeels ontmanteld. Nog op tijd
konden de foto's voor dit boek worden
gemaakt. Die laten ons het rijke interi
eur zien, maar ook de vele scheuren in
de muren en kozijnen. In de inleidende
tekst wordt onder meer gewezen op de
eigen koers die de bisdommen voeren. In
ons Bulletin nr. 71 van maart 2015 is een
artikel over de geschiedenis van de kerk te
Niet in het boek, maar wel een mooi voorbeeld van een herbestemde Zeeuwse kerk is de voormalige Gereformeerde Kerk van Baarland. Die biedt
nu onderdak aan restaurant 'De Kleine Toren van Baarland'. (Foto: De Kleine Toren van Baarland.)
vinden van de hand van G.J. Lepoeter. De
wens van het dorp om de kerk te behou
den, is begrijpelijk maar de verwezenlij
king onzeker.
Waar dat wel lukte, is de Hervormde kerk
in Groede, die nu 'Grote kerk' heet. Met
succes hebben de inwoners de instand
houding, restauratie en herinrichting voor
elkaar gekregen. Maar voor het zover was,
is er heel wat afgepraat en gewerkt. Even
leek het einde nabij toen de kerk gesloten
werd vanwege de bouwvallige staat. De
omwonenden pakten de kerktoren in
met witte lakens onder het moto: Bedek
de Schande. Niet alleen de overheden
zorgden voor geld, de inwoners haalden
onder elkaar honderdduizend gulden op
en dan te weten dat hun aantal ongeveer
negenhonderd is. Maar zo doende werd
het dan ook 'hun' kerk. De heropening
vond plaats in 2010. Allerlei activiteiten
kunnen hier plaatsvinden, inclusief kerk
diensten. Groede laat zien hoe gemeen
schapszin zich vertaalt in een fraai en
inspirerend resultaat.
Mooi is een zin uit het 'Voorwoord' van
Susan Lammers, algemeen directeur van
de Rijksdienst voor het Cultureel Erf
goed: Kerkgebouwen zijn immers meer dan
alleen een fysieke omhulling. Zij gaan over
meer dan het alledaagse. Zij tillen ons als
mensheid op.
Hoe goed en nuttig herbestemmen ook
is, er moet net zoveel, of nog liever, zoveel
mogelijk energie gestoken worden in het
bewaren en bewaken van de kerkgebou
wen in hun traditionele vorm. Alleen als
dat onmogelijk is geworden, is herbestem
men aan de orde. Daarvoor biedt dit boek
inspiratie.
Aan het eind van het boek volgt een sa
menvatting met alle informatie over de ge
bouwen en de herbestemming. Het wordt
gevolgd door een verklarende woordenlijst,
een literatuuropgave en registers van archi
tecten en plaatsen. Het boek is voortref
felijk uitgevoerd en mooi geïllustreerd. De
prijs lijkt hoog maar is dat niet voor wie
de omvang en uitvoering in aanmerking
neemt. De auteurs verdienen waardering
en daarom noemen we ze: Albert Reinstra,
Frank Strolenberg, Jaco Boer, Jeroen Wes
terman, Karei Loeffi Mascha van Damme,
Richelle Wansing, Lilian Grootswagers,
Marchje Schaap en Miranda Megens.
Albert Reinstra en Frank Strolenberg,
Kerkgebouwen. 88 inspirerende voorbeel
den van nieuw gebruik, Uitgeverij Blauw
druk in samenwerking met de Rijksdienst
voor het Cultureel Erfgoed, Wageningen
2020,400 p., hardcover, foliedruk, full
colour, ISBN 9789492474384, 39,50.
