Oscar Wilde (die 'de vrijwillige mensenbond' als ideaal stelt). Zo komt hij via de literatuur bij het anarchisme uit. Al in 1917 richt hij een maandblad voor kweek scholieren op, Minerva, waarin de revolutie wordt gepredikt, zij het op een literaire en utopische wijze. Het is het eerste van een lange rij bladen en blaad jes waaraan hij heeft meegewerkt en die hij niet zelden zelf oprichtte. In de winter van 1917 op 1918 spreekt hij als lid van de Kwekelingen Geheelonthou-ders- bond de eerste lezing uit in een rij van die aan het einde van zijn leven bijna onafzienbare proporties heeft aangenomen. Al in 1921 verdient hij grotendeels de (karige) kost door lezingentournees te houden door onder meer de veengebieden van Drente, daar waar het geloof niet en het anarchisme wel populair is. In 1918 neemt hij - na een kort Tolstoiaans inter mezzo - definitief afscheid van elk geloof en wordt vrijdenker. En vanaf dat moment zal hij zijn levenlang een vurige verdediger zijn van het godsdienstloze den ken. De titels van de brochures die hij in de jaren daar na schrijft (en die hij na elke lezing aan de man brengt om in z'n levensonderhoud te voorzien) spreken duide lijke taal: De ellende der religie (1923), God is het kwaad (1924), Kan er een god zijn? (1927) en Godsdienst is opium voor het volk (1929). Zijn brochure Nederland, God en Oranje zal in 1932 in beslag worden genomen wegens godslastering. Overigens heeft hij in 1927 al twee maanden gevangenisstraf gekregen wegens een artikel tegen de Nederlandse deelname aan de inter nationale vloot die de koloniale bezittingen bij Sjanghai moet verdedigen. Het zal niet de laatste keer zijn dat hij wordt opgepakt wegens 'opruiende' en 'godlasteren de' redevoeringen; in de jaren '30 is men daar nogal vlot mee en Constandse wenst zijn vrijheid van menings uiting voor de volle honderd procent te benutten. Spaanse burgeroorlog In het voorjaar van 1937 reist hij naar Spanje waar de anarchisten in Catalonië op dat moment in de burger oorlog tegen Franco zijn verwikkeld. In Barcelona is hij getuige van het drama dat zich binnen het kamp der republikeinen voltrekt, de gewapende strijd tussen enerzijds de anarchisten en aan de andere leant de stalinisten. Constandse - al vroeg een criticus van het stalinisme in de Sovjetunie - raakt er in een val die stalinisten hebben opgezet voor een groep anarchisten en ontsnapt ternauwernood aan de dood. Er vallen in die meimaand duizend doden in Barcelona en het 21 Zeeuws Tijdschrift 2002/1-2 Jan Wiegers, De dichter Constandse, circa 1924, wasverf op doek, 70,5 x 57 cm. Collectie Groninger Museum. Foto: John Stoel. eindigt met de overwinning van de stalinisten. Maar vanaf dat moment is er in Catalonië geen sprake meer van een eensgezinde strijd tegen Franco. Die zal uit eindelijk dan ook overwinnen. Terug in Nederland schrijft hij woedend een bro chure onder de alleszeggende titel Rood fascisme. Zijn bezoek aan de Spaanse burgeroorlog is - zo zegt hij later - het grote keerpunt in zijn leven geworden. In een interview ter gelegenheid van zijn 70ste verjaar dag zegt hij: 'Toen bleek het nodig de staatloze idealen van het anarchisme op te offeren aan het verzet tegen het fascisme. Een keuze dus van het kleinste kwaad tegen het grootste kwaad.' Constandse kiest voor 'het kleinste kwaad' en trekt zich terug uit de door hem zelf opgerichte Federatie van Anarchisten in Nederland. In 1938 komt nog wel zijn boek Grondslagen van het anarchisme uit, maar voor hem is juist dan, aan de vooravond van de Tweede Wereldoorlog duidelijk geworden dat de anarchisti sche beweging geen antwoord heeft op fascisme en oorlog.

Tijdschriftenbank Zeeland

Zeeuws Tijdschrift | 2002 | | pagina 23