het stadje korter
Het Tholen van Barend de Graaff
ij de hemel
tekst Mario Molegraaf
Tholen lijkt een buitenplaneet in het Zeeuwse
zonnestelsel, overal ver vandaan, door bijna ieder
een vergeten. Zelfs vergeten door de makers van
Querido's letterkundige reisgids van Nederland. Vele
plaatsen in Zeeland worden daarin aangedaan, maar
niet Stavenisse, Sint-Annaland, Sint-Maartensdijk,
Poortvliet, Oud-Vossemeer of de stad Tholen. De
meeste Thoolse letterkundigen stammen uit een ver
verleden en niemand kijkt meer naar hen om. Neem
de dichter Pieter van Gelre (1622-1668). PJ. Meertens
wijdde aan hem ooit een lang artikel en besloot dat
met de woorden: 'Het nageslacht heeft, en niet geheel
ten onrechte, nauwelijks aandacht besteed aan zijn
persoon en zijn werk.'
Bestseller
Eén schrijver houdt de eer van het trotse eiland Tholen
hoog: Barend de Graaff. Nooit van gehoord? Van zijn
romans werden enorme aantallen verkocht. In 1963
haalde hij het miljoenste exemplaar, zo'n vijftien jaar
later passeerde de teller twee miljoen. Tot de hoge
literatuur drong hij niet door, wat hem enigszins
frustreerde. In de roman De Blikken Dominee hoor
ik de klank van afrekening: 'Die lui schreven maar.
30 Zeeuws Tijdschrift 2016 4
Allemaal boeken vol seks en een zelf gecreëerde god,
die niets wezenlijks had.'
De Graaffs boeken zitten vol God, maar dan Hij
met een Hoofdletter. En seks is er ook, heel veel seks,
maar dan in stiekeme, schielijke termen beschreven.
Neem een passage uit Het avontuur (1944) waarin een
vrouw 'zonder schalksheid, maar op zachte verlan
gende toon' zegt dat haar seksegenoten soms willen
'dat de man het niet bij plannen laat'. Ze strekt haar
armen uit, de auteur laat een witregel vallen, om dan
op te schrijven: 'Na een aantal minuten, die niet geteld
werden, omdat ze als 't ware tijdloos zijn, zitten beiden
weer recht.' Ziezo!
Drukdruk
Toch zijn De Graaffs romans gewaagder dan zulke
uitspraken doen vermoeden. Waarschijnlijk is hij de
uitvinder van de uitdrukking drukdruk. In De Blikken
Dominee, in 1970 verschenen, krijgen we te lezen: 'Er
gingen weken voorbij. Druk, druk!' Moedig is vooral
dat hij zijn geloofsgenoten niet spaarde. In menige
roman hield hij hen een spiegel voor waarin je farizee-
ers zag, schijnheiligen, gelovigen die genieten van de
splinter in andermans oog.
Hij bleef, de ander verliet de kerk, maar je kunt Barend
de Graaff wel degelijk als een literaire voorvader van
Maarten 't Hart beschouwen. Wat 't Hart doet met
Maassluis, deed De Graaff met Tholen. De personages
zijn minder pregnant, ze praten minder pittig, maar
er is diezelfde aandacht voor de wegen en vooral de
dwaalwegen van het gereformeerde geloof. Beiden
spreken uit eigen ervaring.
Singuliere gaven
De Graaffs vader, B.W. de Graaff (1866-1951), was aan
vankelijk huisschilder. Ook nog toen, op 3 september
1898, te Bennekom (gemeente Ede) zijn oudste zoon
Barend werd geboren. De loopbaan van De Graaff
sr. nam een opmerkelijke wending. In 1908 werd hij
door de classis Arnhem van de Gereformeerde kerken
toegelaten als 'oefenaar', zeg maar lekenprediker. Hij
evangeliseerde in Duitsland onder fabrieksarbeiders.
In 1911 werd hij 'Leerend Ouderling' te Poortvliet
op Tholen waar hij zich ook vestigde met zijn gezin.
Vergelijkbare functies ging hij vervullen in Rilland-
Bath en in Tholen-Stad. In 1918 werd hij van broeder,
op grond van artikel 8, dominee. Mensen die er niet
voor hadden gestudeerd, mochten geen predikant wor
den 'tenzij dat men verzekerd zij van hunne singuliere
gaven: godzaligheid, ootmoedigheid, zedigheid, goed
verstand en discretie, mitsgaders gaven van welspre
kendheid.'
In 1923 raakt Zeeland vader De Graaff kwijt. Maar
er is nog de zoon, onderwijzer geworden. In 1918
begint hij zijn loopbaan als volontair aan de School
met den Bijbel te Oud-Vossemeer. Hij geeft eveneens
les in Kruiningen, voor ook hij Zeeland verlaat maar
niet vergeet. Later gaat hij schrijven. Net als zijn vader
maakt hij een opmerkelijke carrièreswitch, ongetwij
feld ook vanwege singuliere gaven. Het schoolkrijt
verruilt hij definitief voor de schrijverspen. Tot hij op
16 juni 1983 in Driebergen overleed, publiceerde hij
talloze boeken. In 1944 verschijnt bijvoorbeeld de nog
altijd leesbare en lezenswaardige roman Gebrandmerkt,
gebaseerd op het ware verhaal van de meesteroplichter
Johan Cato Kamerling die Brouwershaven om zijn
vingers wond.
Rust en genoeglijkheid
In drie van zijn boeken neemt De Graaff ons mee naar
Tholen. In Het avontuur, later omgedoopt tot De vrouw
uit 't Wynvat, naar het Tholen uit 'de tijd van paarden,
pruiken en diligences', maar de beschrijvingen her
kennen we nog: 'De stad Tholen bood, uit de verte ge
zien, een rustige aanblik. Ze lag daar klein en behaag
lijk in haar wallen. De zon stond aan een nevelige
31 Zeeuws Tijdschrift 2016 4
