I
E
VAN PANSFLUIT TOT CONCERTORGEL
üu
LUiW Hl
iniriiiim
l J
EEN OUD INSTRUMENT, DAT DOOR ZEVENTIG MANNEN WERD BEDIEND.
i
de voort te brengen melodie
cla-
„spelonk” komt, welke gemaakt is
Naar een oude
en
Een orgel uit de elfde eeuw,
teekening.
dansten op een kolossalen blaasbalg.
Niet lang daarna werd er in Jerusalem een
machtig orgel gebouwd, dat gemaakt was van
twee olifantenhuiden, twaalf koperen pijpen, en
vijftien smids-blaasbalgen. Het geluid van dit
instrument was zóó geweldig, dat wanneer er
in de stad op gespeeld werd, men het op den
Olijfberg, ruim .anderhalve kilometer verder,
kon hoorenf
et orgel behoort ongetwijfeld tot de oud
ste muziekinstrumenten, die wij kennen.
Dit neemt echter niet weg, dat de vroegste
instrumenten in bijna ieder opzicht verschilden
van die, welke wij nu bezitten.
Het eerste orgel was al zeer primitief; het was
de zoogenaamde Pansfluit der oude Grieken, die
bestond uit een aantal rieten buisjes van ver
schillende lengte, waaraan men min of meer wel
luidende tonen wist te ontlokken, door er op te
blazen.
Toen, eenige eeuwen vóór het begin onzer
jaartelling, deed iemand zijn naam is voor ons
verloren gegaan de ontdekking, dat men het
volume van het geluid verhoogen kon door de
buisjes van'de fluit grooter te maken en er de
lucht op een of andere krachtiger wijze door
heen te blazen dan met den mond. En hiermee
was men aangeland in het eerste stadium van
den bouw van orgels, zooals wij die thans ken
nen. Door middel van waterkracht werd de lucht
in de pijpen geblazen, terwijl er primitieve klep
pen wenden aangebracht om de pijpen te openen
en te sluiten.
Een der eerste orgels, waarvan ons een be
schrijving gewerd, is dat waarvan Flavius Clau
dius Julianus, de Romeinsche keizer, die van
361—363 regeerde, spreekt. „Een hevige wind,
die uit een
Hierboven: De Pansfluit,
het eerste orgel.
Hiernaast: Voorzijde van
een waterorgel. Bij de
eerste orgels werd de
lucht door waterkracht
toegevoerd.
- 11
Weldra begonnen de kerken groote belang
stelling te koesteren voor de ontwikkeling van 't
orgel. Monniken en andere vrome lieden legden
zich op de volmaking van het instrument toe
en sinds het einde der zevende eeuw werd het
algemeen bij den religieuzen eeredienst in ge
bruikt gesteld.
Een der beroemdste orgels, die de geschiede
nis kent, werd in de tiende eeuw op last van
bisschop Elphege in dienst gesteld in de Win
chester Kathedraal, een orgel, dat den monnik
Wulstan inspireerde tot het schrijven van een
lang Latijnsch gedicht, waarin o.a. de volgende
passage voorkomt:
„Twee maal zes blaasbalgen liggen in een rij,
en veertien liggen er nog onder. Deze leveren,
terwijl zij om beurten worden bewerkt, een ont
zaglijke hoeveelheid wind, en zij worden op
en neer bewogen door zeventig sterke mannen,
die met hun armen werken, waarbij zij over hun
geheele lichaam zweeten, onderwijl elkaar aan
sporend zooveel mogelijk wind voort te bren
gen, omdat de vierhonderd pijpen, die de hand
van den organist beheerscht, een zoo sterk mo
gelijk geluid zullen voortbrengen. Sommige van
deze pijpen opent hij, wanneer ze gesloten zijn,
anderen sluit hij, wanneer ze open zijn, al
naar de aard van
het vereischt
Als donderslagen beuken de ijzeren tonen het
oor, zoodat men onmogelijk iets anders kan
hooren. Zóó'n machtig geluid brengt het voort,
terwijl de echo van iederen kant weerklinkt, dat
iedereen blijft staan met zijn handen tegen de
onren gedrukt, onmogelijk als het is, nader te
ko’.nen en het geluid te verd -igen, dat zooveel
combinaties voortbrengen. L j muziek wordt
door de heele stad gehoord, en de faam er van
is door het geheele land gegaan
De eerste pogingen om orgels met een
viatuur te maken werden niet vóór de elfde
eeuw ondernomen, maar de toetsen waren toen
dikwijls nog zoo groot en onhandig te bewer
ken, dat ze niet met de vingers werden aan
geslagen, maar met de vuisten. Tot dien tijd
was er ook nog geen middel gevonden om de
hoeveelheid lucht te controleeren, die door de
pijpen werd doorgelaten, zoodat iedere toon het
trommelvlies bijna deed scheuren.
Langzamerhand wist men deze moeilijkheid
echter te overwinnen en het door electriciteit
Het claviatuur van een der grootste orgels, dat hon
derden pijpen telt. De grootste pijp is ongeveer 121/z
meter hoog en 221/z cm. in middellijn.
Kerkorgel uit het begin der T7e eeuw. Op iederen
blaasbalg bevond zich een houten schoen, en iedere
„trapper” zette zijn voeten in twee schoenen om op
die manier de blaasbalgen in beweging te brengen. (Re
productie naar een oude teekening).
van een stierenhuid, zoekt met geweld zijn weg
door kunstig geboorde rieten pijpen," aldus
schrijft hij, „en een even behendige als vinger
vlugge man betast de rijen buigzame pijpen, die
zachtjes wiegelend, de melodie voortbrengen.”
Hoe weinig zakelijk de beschrijving ook moge
zijn van dit instrument, het is duidelijk, dat het
geen claviatuur bezat!
Op een obelisk te Constantinopel bevindt zich
de beschrijving van een ander orgel uit de
dagen van dezen keizer, dat bestond uit een
samenstel van pijpen, waardoor lucht gedreven
werd door twee kleine jongens, die op en neer
gedreven orgel van thans kan net zoo gemak
kelijk een fluisterende stem als het geweld van
den donder nabootsen; het kan het klingelen
van kleine klokjes imiteeren, het kletteren van
den regen en het blaffen van den hond en
véél belangrijker nog het kan zulke zuivere
muzikale effecten voortbrengen, dat het zelfs
voor den meest veel-eischenden toehoorder een
genot is er naar te luisteren.
Het zijn vooral de concert- en bioscoop
orgels, die een eerste plaats innemen onder de
thans vervaardigde instrumenten, en indien men
weet, dat sommige van deze honderden pijpen
tellen en dat verschillende daarvan meer dan
tien meter lang zijn, dan kan men begrijpen,
welk een kolossalen arbeid het vervaardigen van
een dergelijk instrument kost enwelke ar
tistieke en technische gaven de kunstenaar moet
bezitten, die uit een dergelijk instrument alles
weet te halen, wat de vaardige hand van den
bouwer er in gelegd heeft!
