DE FORTEN IN OOSTELIJK ZEEUWS-VLAANDEREN
14
Adrie de Kraker
Inleiding
De laatste jaren is er een groeiende belangstelling voor de oude forten in Zeeuwsch-Vlaanderen. De re
cente fietsroutes die langs de oude forten voeren, dragen veel bij aan deze interesse. Bovendien zijn on
langs bezuiden Axel reconstructiewerken aan één der forten uitgevoerd'
Deze belangstelling confronteert historici met de vraag naar het ontstaan van de forten, en de vraag,
hoe deze er vroeger hebben uitgezien. Op dit vlak is duidelijk sprake van een lacune in onze kennis'.
Wellicht is er vanouds te veel aandacht naar het begin van de Tachtigjarige Oorlog uitgegaan en is het
verdere verloop van de Oorlog in Zeeuwsch-Vlaanderen met enkele feiten afgedaan. Deze bijdrage
vormt een aanzet om de leemte in onze historische kennis op te vullen. Als uitgangspunt hebben we de
Spaanse forten rondom Sas van Gent en bezuiden Axel genomen, alsmede de Staatse forien tussen Ter-
neuzen en Axel tot aan Hulst.
Historisch en geografisch kader
Tijdens de Tachtigjarige Oorlog (1568-1648) werd
Axel in 1586 door Maurits veroverd en voorgoed
deel van de Noordelijke Nederlanden. Deze vero
vering ging gepaard met het onder water zetten
van het gebied rondom de stad3. Het gebied ten
zuiden van de doorbraakgeul bleef Spaans en
werd al snel geteisterd door kleine uitvallen van
de troepen van de Staten-Generaal. Deze zoge
naamde 'excursies' hadden tot doel vijandelijk ge
bied te brandschatten. Vooral 's nachts trokken
groepjes soldaten uit Axel door de schorren naar
het zuiden om in Spaans gebied hun slag te
slaan. Daarbij werd menig bravourstukje op
gevoerd. Aan Spaanse zijde was het dikwijls
's nachts in spanning afwachten wat het noorden
zou brengen. Maar lang bleven de Spanjaarden
niet afwachten: zij wierpen al snel ten zuiden van
Axel enkele forten op. Deze aarden bolwerken
hadden een zuiver defensief karakter en moesten
de Staatse troepen ontmoedigen. Om dezelfde re
den werden later ook rondom Sluis, Oostburg,
IJzendijke en Hulst dergelijke bolwerken gelegd.
De forten bezuiden Axel waren aanvankelijk
Spaanse bolwerken. Het eerste fort dat werd ge
bouwd, was St. Marcq4, een fort met vier bolwer
ken. Het werd ten zuiden van Axel, vlak over de
doorbraakgeul, aangelegd onder leiding van Ser-
vaes van Steelandt. Deze was baljuw van het
Land van Waas en had in 1583 een zeer bedenke
lijke rol gespeeld nadat Parma het poldergebied
had veroverd.
Na St. Marcq volgden de nevenliggende forten
(zie kaartje). Vast staat dat het fort Creckeldijck
reeds vóór 1591 in gebruik was. Dit Spaanse fort
stond onder bevel van een Gentse commandant,
die op een gegeven moment met verraad van één
van zijn ondergeschikten werd geconfronteerd.
De verrader verkocht voor veel geld informatie
door aan de Staatse soldaten te Axel. Pas in de
eerste helft van de zeventiende eeuw werd onder
meer het fort Ferdinandus gebouwd, en eerst te
gen het einde van de Tachtigjarige Oorlog het
fort Moerspuije. Moerspuije had vijf bolwerken
en lag midden in een doorbraakgeul, waardoor
steeds delen van de aardwerken afspoelden.
Sas van Gent was in 1573 door de Watergeuzen
vanuit Vlissingen platgebrand. Het sluizencom-
plex werd daarna door de Gentenaren gefortifi-
ceerd. Gedurende de Spaanse periode (tot 1644)
groeiden de fortificatiewerken van Sas van Gent
uit tot een geheel van verschillende bolwerken,
een binnengracht, een ravelijn, een contrascharp
en een buitengracht. De werken werden vooral
in zuidelijke en zuidwestelijke richting uitgebreid.
Aan de noordoostzijde werd zelfs een soort voor-
verdedigingswerk aangelegd, 'Het Pas'. Sas van
Gent stond tussen 1585 en 1644 vrijwel voortdu
rend onder bevel van een Spaanse gouverneur.
De plaats was derhalve van groot belang voor
Gent, maar ook voor de handel van en naar Zee
land. Menig Zeeuws koopvaardijschip deed de
haven aan, en velen reisden met een speciaal
paspoort langs deze plaats. Omdat Sas van Gent
ook een distributiecentrum voor alle omliggende
Spaanse forten was, hadden sommigen extra be
langstelling om langs deze plaats te reizen.
Aan Staatse kant bestonden sedert 1588 alleen
het Mauritsfort ten zuiden van Hoek en nog en
kele kleinere bolwerkjes tussen Terneuzen en
Axel. Wel hebben de Staatsen tussen 1591 en
1596 bij Hulst enkele forten gelegd. Het beste
voorbeeld daarvan is het fort bij de Gentse Poort.
De linies
We hebben zojuist de redenen besproken
waarom de Spanjaarden forten hebben gebouwd.