EEN MIDDELBURGS PROCESSIESPEL
Lo van Driel
Dit is het omgaende spel datmen speelt altyt op den ommegancx dach binnen MiddelbiirchZo begint
Adolph van Lare op zaterdag 4 juni 1569 in een rekeningenboek van het Middelburgse chirurgijnsgilde
de tekst van een kort spel te noteren. Het is nauwelijks een toneelstuk te noemen, meer een korte bijbelse
scène'
'.en spel uit een verloren archief
Jet rekeningenboek van het stedelijk barbiers-
n chirurgijnsgilde, waarin de toneeltekst was op
aenomen, werd op 23 oktober 1876 door de ge-
neente Middelburg uit een particuliere nalaten
schap aangekocht. In het jaar daarop, 1877,
erscheen van de hand van A.A. Fokker een arti-
el over de geschiedenis van het Middelburgse
chirurgijnsgilde2. Als vierenzestig jaar later Dirk
Schoute, geneesheer-directeur van het Middel-
I itirgsl gasthuis, in hetzelfde tijdschrift weer over
1 iet spel schrijft, is het origineel verloren gegaan
1 ij het bombardement van Middelburg in mei
9403. Gelukkig had Schoute voor de oorlog van
rchiefstukken lantaarnplaatjes laten maken voor
ijn lezingen over het gilde van de chirurgijns en
ijn' gasthuis. Op die orginele lantaarnplaatjes
s ond onder meer de tekst van het toneelstuk.
Toen het archief verloren bleek, vond Schoute
daarin aanleiding op basis van de lantaarnplaatjes
tot publicatie over te gaan van de tekst van het
spel. In 1942 heeft hij bovendien voor het
Jeeuws Genootschap een tweedelig album sa
mengesteld met ruim zeventig nieuwe afdrukken
van de foto's die hij in 1916 had laten maken van
het chirurgijnsarchief'.
Het opschrift van het Middelburgse spel maakt
duidelijk dat het een zogenaamd processiespel
betreft, een toneelscène die tijdens een omme
gang gespeeld werd. De Middelburgse toneel-
tckst verbeeldt een scène uit Jezus' leven. De
populariteit van dit soort spelen duurt niet langer
d tn tot halverwege de zestiende eeuw, wanneer
de naderende Hervorming geleidelijk een eind
naakt aan de traditie van ommegangen en om-
n egangsspelen. Het stadsbestuur van Middelburg
zal na de beeldenstorm van 1566 en 1567 de pro
cessiecultuur nog enige tijd in ere herstellen: het
desbetreffende spel wordt genoteerd in 1569.
Sacramentsdag en ommegangsdag
Vanzelfsprekend zijn in de Middeleeuwen proces
sies gerelateerd aan kerkelijke feesten, al dan niet
met een plaatselijk karakter. Het Middelburgse
spel is zo goed als zeker verbonden met een lo
kaal kerkelijk feest. In het opschrift van de to
neelscène is de opvoeringsdag elf dagen na Sa
cramentsdag. De viering van het sacrament was
op veel plaatsen aanleiding voor een devote pro
cessie, al of niet met toneel. Ook in Middelburg
treffen we de Sacramentsprocessie aan en ook
daar is die dag aanleiding voor feestelijkheden.
Wat was nu eigenlijk Sacramentsdag
Tijdens het laatste avondmaal dat Jezus met
zijn volgelingen had, gaf hij brood en wijn met
de woorden: 'Dit is mijn lichaam, dit is mijn
bloed.' Het is de kern van het misritueel gewor
den, de eucharistie, en staat bekend als 'sacra
ment des altaars', één van de zeven sacramenten
die de kerk kent. Door Paus Urbanus iv wordt in
1264 in de bul Transiturus cle hoe mundo een
viering ter ere van de instelling van dit sacrament
verordonneerd. Tegen deze achtergrond ontwik
kelde zich een feest, dat gevierd werd op cle
donderdag na Triniteitszondag, de zondag na
Pinksteren. Onderdeel van dit feest op Sacra
mentsdag is vanaf de veertiende eeuw een pro
cessie. In het begin is dit een beperkte rondgang
geweest in en rond de kerk, een parochie of een
stadsdeel. Later is deze processie een feestelijke
tocht door de stad geworden. Een lokale relikwie
kon eveneens uitgroeien tot een ommegang en
lokaal de functie van de Sacramentsprocessie
overnemen5.
Overal waren rederijkerskamers en ambachts
gilden nauw betrokken bij de organisatie. Ze ver
zorgden voor de processie figuren - levende
groepen, stomme figuren of tableaux vivants -
die zowel in de stoet op wagens, sleden, te voet
of te paard, als ook langs de weg op stellages
vertoond werden. Korte, berijmde dialogen kon
den door de personages in deze levende beelden
worden uitgesproken. Na afloop van de processie
werd vaak feestelijk en stichtelijk toneel ver
toond.
Voor de rederijkers was Sacramentsdag zo
goed als zeker niet de belangrijkste manifestatie.
Het overgrote deel van de activiteiten op die dag
kwam voor rekening van de stadsbevolking, de
gilden, de wijken en straten. Tijdens de proces
sies beeldden gelovigen allerlei thema's uit. Op