GE .OOTSCHAPSVERZAMELINGEN
111
riode. Het zal dan ook niet verbazen dat onder
zulke condities de prijs van duizend waalstenen
ro td 13 ligt. In de crisistijd zakt die naar 10.
Naar het eincle
D klachten over prijsval en concurrentie krijgen
in de tweede helft van de jaren tachtig en in de
ja; en negentig een wat grimmiger karakter. Hoe-
w '1 de jaarverslagen van de Kamer van Koop
handel een wat omfloerst karakter hebben, geeft
le .ing ervan toch de indruk dat tegenvallende
productie en afzet wat opgefleurd moesten wor
den met mededelingen over nieuwe producten.
D productie van stenen daalt in 1886 naar een
mijoen, terwijl in de jaren ervoor nog 2,5 en 1,2
miljoen stenen werden vervaardigd. Een aantal ja
ren wordt op halve kracht gewerkt en in 1893
draaien de machines nog maar vier maanden.
Janssen verklaart de crisis in de baksteenindus
trie van de jaren tachtig uit liet feit dat opdrach
ten voor spoorwegen en vestingwerken over hun
hoogtepunt heen waren. De overcapaciteit én de
ct ncurrentie uil België veroorzaken de prijsval
die leidt tot beperking van de productiecapaciteit,
waarvoor de brancheorganisatie zich inzet.
Ook het aantal personeelsleden bij 'De Su-
z; nna Johanna' loopt terug. De productie is deels
seizoenswerk. In de beginjaren komt een perso
neelsbestand van 35 man voor in de zomermaan
den. Het laagste aantal is tien werknemers, blij
kens de jaarverslagen. Met name in de laatste
j: ren zien we aan het verloop dat het bedrijf min
der goed draait.
En dan volgt in 1895 het bericht dat in novem
ber van dat jaar de productie is gestaakt. Een ver-
k aring wordt niet gegeven, maar gezien het
torgaande kan aangenomen worden dat verdere
productie niet meer rendabel was. Janssen schrijft
echter dat juist in de jaren negentig de bedrijfstak
weer uit het dal klimt. Een bevredigende verkla
ring voor de beëindiging van het bedrijf valt niet
t,; geven. Wellicht heeft Fak Brouwer geen
nieuwe investeringen aangedurfd na die slechte
j tren.
Volgens een bepaling in de pachtovereenkomst
moeten bij de beëindiging van de overeenkomst
- en dat is ook het geval wanneer gedurende
t vee achtereenvolgende jaren 'gene stoking der
•s eenovens heeft plaats gehad' - de opstallen zijn
gesloopt, het puin afgevoerd en de percelen als
goed weiland worden opgeleverd. Ik heb ner
gens iets bespeurd dat kan duiden op het niet na
komen van deze verplichting. De eerder ge
noemde foto's vermelden in het onderschrift dat
de fabriek in 1895 is opgeheven. Ik ga er der
halve van uit dat 'De Suzanna Johanna' in 1895
an de aardbodem is verdwenen. Van de steenfa-
Afb.4. Beschilderde tegel met een Watchers boerinnetje.
Zeeuws Museum, K/uw, G 2514a.
briek zou op het terrein dan geen steen meer te
vinden moeten zijn.
Voor de zekerheid heb ik contact opgenomen
met de heer L.F. Polderdijk, die aan de Oude Dijk
woont, vanwaar de foto's van de fabriek ooit zijn
gemaakt. Verrassenderwijs blijkt zijn grootvader
de eerder genoemde kaart getekend te hebben,
die de exacte positie van het bedrijf aangeeft.
Een exemplaar van de kaart uit het Zeeuws Ar
chief is ook in zijn bezit en hoort eigenlijk bij een
boekje dat zijn vader schreef over Nieuw- en Sint
Joosland. Wat weet hij nog van 'De Suzanna Jo
hanna? Uit de overlevering is hem bekend dat er
ooit een steenfabriek voor de dijk lag en dat die
rond de eeuwwisseling moet zijn gesloopt. Nee,
restanten heeft hij nooit bespeurd. De plek was
wel logisch vanwege het aanwezige kleislib. Hij
wijst erop dat de oneffenheden in het landschap
rond de molen en langs de Nieuwlandseweg af
komstig zijn van in vroeger tijden uitgebaggerd
slib uit het kanaal en de Sloe-arm. Die hebben -
voorzover hij weet niets te maken met graafac-
tiviteiten van de fabriek.
Jan Frangois Fak Brouwer
De familie Fak Brouwer is blijkens het familiear
chief, dat zich in het Zeeuws Archief bevindt,
lang verbonden geweest aan Middelburg.7 In
1775 wordt Jan Fak Brouwer te Middelburg gebo-
