't Is vol van schatten hier
Twee zeldzame kapitaal-voorletterboeken
Uit de verzamelingen van het Genootschap
Ronald Rijkse
In de handschriftencollectie van het Zeeuws
Genootschap, in bruikleen bij de Zeeuwse Biblio
theek, bevinden zich twee schrijfboeken uit de
zeventiende eeuw, die als hulpmiddel bij het
schrijfonderwijs konden worden gebruikt door
beginners en gevorderden. We zouden ze tot de
categorie schoolboeken kunnen rekenen.
Binnen het schrijfonderwijs in de Republiek der
Zeven Verenigde Provincies kunnen we grofweg
drie typen onderscheiden: in hout gesneden en in
koper gegraveerde schrijfvoorbeelden en exem-
plaarboeken; typografische schrijfmethoden en als
derde categorie de kapitaal-voorletterboeken. Tot
deze laatste categorie behoren onze twee exempla
ren die onder handschriftnummer 6495A en 6495B
samen in een niet-contemporaine cassette
bewaard worden.
Wat zijn het voor uitgaven en waartoe dienden ze?
In de Index librorum qui Antverpiae in offieina
Plantini excussi sunt (1575), een lijst van boeken
die bij de drukkerij van Plantijn in Antwerpen
zijn verschenen, lezen we dat het boeken zijn
"daer anders niet inne en staet dan de voorlette
ren van den ABC, den schoolmeesters gerieflick
om Exempelen by te scrijven". De zestiende eeuw
was in de Zuidelijke Nederlanden dan ook de
bakermat van dit genre, en van de 'lesboeken'
voor het schrijfonderwijs in het algemeen. Tegen
het eind van de zestiende eeuw, vooral na de val
van Antwerpen in 1585, weken veel 'penkunste-
naars' uit naar onze streken, gedwongen door
godsdienstige, politieke en vooral economische
omstandigheden. Zo vonden meer dan vierhon
derd Zuid-Nederlandse onderwijskrachten hier
emplooi tussen 1570 en 1630, en dat verklaart de
opvallende Noord-Nederlandse schrijfboekenex
plosie in de zeventiende eeuw.
Allereerst valt de benaming op: de titelpagina's
van de vijftien tot nu toe bekende overgeleverde
exemplaren laten verschillende versies zien, zoals
'Capitael-letter Boeck', 'Nieuwen ABC oft Voorlet
teren', 'Capitael Voor-letter-boeck', 'Capitalen
ABC Voor-Letter-Boek', 'ABC ofte Voor-letter
boeck' en, zoals in ons geval, 'Nieuwen ABC
Capitael-letter Boeck' en 'Nieuwen ABCD Capitael
Voor-Letter-Boek'. Verdam geeft in zijn Middelne-
derlandsch handwoordenboek voor 'capitaellittere'
als betekenis lombarde (sierletter). In de zeven
tiende eeuw betekende voorletter hetzelfde als
initiaal - grote, al dan niet verluchte beginletter.
We mogen dan ook wel aannemen dat een kapi
taal-voorletter opgevat moet worden als georna
menteerde initiaal.
Deze boeken, gedrukt op oblong (langwerpig)
octavo- of kwartoformaat, hebben een standaard
indeling: titelblad, soms enig voorwerk en/of
nawerk, en 23 of 24 bladen, alle in de regel
slechts linksboven op de rectozijde (voorkant van
het blad) voorzien van een afdruk van een grote,
in koper gegraveerde of in hout gesneden sierini-
tiaal - de kapitaal-voorletter. Deze zijn soms om
en om in zwart en rood gedrukt. Het wisselend
aantal bladen - 23 of 24 - is afhankelijk van het
al dan niet aanwezig zijn van een blad bedrukt
met de kapitaal-letter W, in feite beschouwd als
een dubbele hoofdletter V.
Ze dienden om voorgeschreven teksten in na
te schrijven. Het in de zestiende eeuw in zwang
gekomen gebruik om ieder schrijfvoorbeeld aan
te vangen met een fraaie handgeschreven initiaal
werd nu vervangen door een voorgedrukte, maar
niet minder fraaie, initiaal. Dat betekende een
niet geringe taakverlichting voor de aankomende
- en trouwens ook de gevorderde - schrijver. Er
zullen ook weinig schoolmeesters geweest zijn die
de capaciteiten, de animo en de tijd gehad hebben
't Is vol van schatten hier
143
