artzenijbereiding, &c. DoorA. de Heid[e], Med. Doctor.
(Amsterdam: Jan ten Hoorn en Jan Bouman, 1683). Zie
hierover ook nader Klerk, Galen reconsidered (n. 5), 192,
197-198.
20 Klerk, Galen reconsidered (n. 5), 18.
21 De Heide, 'Den oversetter tot den leser' in: Algemeende
en bysondere werking der genees-middelen (n. 14).
22 Cornelis van de Voorde en Antonius de Heyde, Nieuw
lichtende fakkel der chirurgie of hedendaagze heel-konst.
Verrijkt met een chirurgijns of heel-meesters zee-compas
(Middelburg: W. Goeree, 1680).
23 De Heide, 'Den oversetter tot den leser' in: Algemeende
en bysondere werking der genees-middelen (n. 14).
24 Lindeboom, 'De Heide' (n. 5), 125.
25 Tiemen Cocquyt, Marvin Bolt Michael Korey, 'Hudde
en zijn gesmolten microscooplensjes', Studium 11:1
(2018), 78-95.
26 R. Hooke, 'Microscopium, or some new discoveries made
with.and concerning microscopes' in: Lectures and
Collections (London: J. Martyn, 1678), het jaar erna her
drukt in R. Hooke, Lectiones Cutlerianae (London 1679)
81-104, m.n. 96.
27 Vgl. Huib J. Zuidervaart Douglas Anderson, 'Antony
van Leeuwenhoek's microscopes and other scientific
instruments: new information from the Delft archives',
AnnalsofScience, 73:3 (2016), 257-288.
28 H.L. Houtzager ft Michiel Jonker, Desnijkunstverbeeld:
Delftse anatomische lessen nader belicht. Beschrijving
van de vier Delftse anatomische lessen en een overzicht
van de gezondheidszorg in Delft en haar beoefenaren
in de zeventiende en achttiende eeuw (Delft, Reinier de
Graaf Groep, 2002).
29 Zie bijvoorbeeld Eric Jorink, 'Swammerdam, hoveling?
Enige kanttekeningen bij de reputatie van een weten
schappelijk onderzoeker', en Douglas Anderson, 'Some
comments on Jorink's 'Swammerdam, hoveling?'' in:
Studium 8:4 (2015) 173-197en 10:2 (2017) 86-92.
30 W.H. van Seters, 'Antoni van Leeuwenhoek in Amster
dam', Notes and Records of the Royal Society ofLondon,
9:1 (1951) 36-45 en idem, 'Can Antoni van Leeuwenhoek
have attended school at Warmond?', in Palm ft Snelders,
Van Leeu wenhoek (n. 6), 3-11.
31 Van Leeuwenhoeks schoonvader, Elias de Meij (+1646),
was geboren in Norwich, net als diens zuster Debora
(+1652). Zie Gemeentearchief Delft, inschrijving huwelij
ken Debora met de 'Zaeiwerker' Jacob de Vinder (+1665)
uit Leiden, d.d. 16 april 1617 en Elias d.d. 6 juni 1622 met
Maria Virlin (+1655?) uit Utrecht. DTB registers, onder
trouwboeken, inv. nr. 124, fol. 90. De naam Virlin wordt
in andere akten ook geschreven als Vierlincx (doop
1624), Vierling (doop 1626), Vijerlincks (doop 1629), Vi-
rulij (doop 1629), Virlijn (doop 1632; weeskamer 1646),
Vierlinck (doop 1632) en opnieuw Virlin (doop 1632).
32 Robert Moray aan Christiaan Huygens, 26 febr. 1665, in:
Chr. Huygens, Oeuvres Complètes, 5 (Den Haag, 1893),
brief nr. 1336. Zie ook brieven nrs. 1318, 1326, 1329 en
1353.
33 Klaas van Berkel, 'Intellectuals against Van Leeuwen
hoek', in Palm Snelders, Van Leeuwenhoek (n. 6),
187-209.
34 Ibidem en A. Schierbeek, Antoni van Leeuwenhoek
(Lochem, 1950), 321.
35 Eldering, 'Zeeuws bloed kruipt (n. 1), 142.
36 Zuidervaart, 'Het in 1658 opgerichte Theatrum Anatomi-
cum te Middelburg' (n. 5).
37 Johannes Goedaert, MetamorphosisNaturalis, dl. 2
(Middelburg: J. Fierens, z.j. [1663]), 272.
38 H.J. Zuidervaart, 'Het natuurbeeld van Johannes de
Mey (1617-1678), hoogleraar filosofie aan de Illustere
School te Middelburg', Archief KZGW (2001), 10. Zie ook
De Meys paragraaf over de 'Wonderlijke nuttigheyt der
nieuw gevonden verre-kijkers ende vergroot-glasen' in:
De Mey, Halelu-jah of Lof des Heeren Verbreidt op het
Natuyr-toneel (Middelburg: J. Fierens, 1666), 125.
39 De hypothese van de bloedsomloop is op Nederlandse
bodem voor het eerst in 1637 geopperd door René
Descartes, in diens te Leiden uitgegeven Discours de la
Methode. De Utrechtse hoogleraar Henricus Regius (een
fervent cartesiaan van het eerste uur), liet al in 1640
zijn student Johannes Hayman uit Zierikzee de these van
de bloedsomloop in een aantal stellingen verdedigen.
Dezelfde Hayman is daarna (in 1648) gasthuisdokter te
Middelburg geworden. Zie: Zuidervaart, 'Het in 1658
opgerichte Theatrum Anatomicum te Middelburg' (n. 5).
40 Saskia Stegeman, Patronage en dienstverlening. het
netwerk van Theodorus Janssonius van Almeloveen
(1657-1712) in de Republiek der Letteren (Diss. Nijmegen,
1996). Van Almeloveen verzorgde voor De Heide bijvoor
beeld het contact met Pierre Bayle.
41 Acta Eruditorum (Leipzig, 1683), 508-511: bespreking
van De Heides, Nieu Ligt (1682) door Johannes Bohn
(1640-1718), hoogleraar geneeskunde en anatomie te
Leipzig. De Heide achtte zijn bevindingen 'vry opmerke
lijk' en in zijn Nieu Ligt spreekt hij dan ook de hoop uit
dat zijn waarnemingen 'mogelijk eenig ligt konnen geven
ontrent het teel-werk in den Mensch'.
42 Matthew Cobb, The Egg and Sperm Race. The Sevent
eenth-Century scientists who unravelled the secrets of
sex, life and growth (London 2006); Eric Jorink, 'Snakes,
Fungi and Insects. Otto Marseus van Schrieck, Johannes
